گروه نرم افزاری آسمان

[سوره آلعمران ( 3): آیات 42 تا 60 ] ....



ص : 371
اشاره
وَ إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَۀُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاكِ وَ طَهَّرَكِ وَ اصْطَفاكِ عَلی نِساءِ الْعالَمِینَ ( 42 ) یا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِي وَ ارْکَعِی
مَعَ الرَّاکِعِینَ ( 43 ) ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ
یَخْتَصِمُونَ ( 44 ) إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَ ۀُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُكِ بِکَلِمَ ۀٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَ ی ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیهاً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ
( الْمُقَرَّبِینَ ( 45 ) وَ یُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ کَهْلًا وَ مِنَ الصَّالِحِینَ ( 46
قالَتْ رَبِّ أَنَّی یَکُونُ لِی وَلَدٌ وَ لَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ قالَ کَذلِکِ اللَّهُ یَخْلُقُ ما یَشاءُ إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ ( 47 ) وَ یُعَلِّمُهُ
صفحه 174 از 222
الْکِتابَ وَ الْحِکْمَ ۀَ وَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ ( 48 ) وَ رَسُولًا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیَۀٍ مِنْ رَبِّکُمْ أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَۀِ
الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ أُحْیِ الْمَوْتی بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أُنَبِّئُکُمْ بِما تَأْکُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ
إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَۀً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ( 49 ) وَ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَيَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ لِأُحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِي حُرِّمَ عَلَیْکُمْ وَ جِئْتُکُمْ بِآیَۀٍ مِنْ
( رَبِّکُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ ( 50 ) إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ ( 51
فَلَمَّا أَحَسَّ عِیسی مِنْهُمُ الْکُفْرَ قالَ مَنْ أَنْصارِي إِلَی اللَّهِ قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ اشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ ( 52 ) رَبَّنا آمَنَّا بِما
أَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ ( 53 ) وَ مَکَرُوا وَ مَکَرَ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ ( 54 ) إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسی إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ
رافِعُکَ إِلَیَّ وَ مُطَهِّرُكَ مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ جاعِلُ الَّذِینَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی یَوْمِ الْقِیامَۀِ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأَحْکُمُ بَیْنَکُمْ فِیما
( کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ ( 55 ) فَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَأُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ ( 56
وَ أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ ( 57 ) ذلِکَ نَتْلُوهُ عَلَیْکَ مِنَ الْآیاتِ وَ الذِّکْرِ الْحَکِیمِ
( 58 ) إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ ( 59 ) الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرِینَ ( 60 )
ص: 374
[سوره آلعمران ( 3): آیه 42 ] .... ص : 374
اشاره
( وَ إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَۀُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاكِ وَ طَهَّرَكِ وَ اصْطَفاكِ عَلی نِساءِ الْعالَمِینَ ( 42
ترجمه و شرح .... ص : 374
در این آیه مبارکه خداوند متعال دوباره رشته سخن را بمریم بازگردانده و پیامبر اسلام را مورد خطاب قرار داده میفرماید:
اي رسول گرامی بیاد آر هنگامی را که فرشتگان یعنی جبرئیل (که بجهت تشریف مقام وي با کلمه جمع آورده شده مریم را مورد
خطاب قرار داده و گفتند:
خداوند ترا براي کار مهمی که خدمت خانه خود و سدانت بیت المقدس بود اختیار کرد تا کلمه خدا را بهپذیري و عیسی که مانند
ندارد از تو بزاید و از هر دنس و چرکین و رجس و عیبی که مانع مکث در مسجد باشد ترا طاهر و پاکیزه ساخت تا هیچگاه از قیام
بعبادت بیبهره نگردي و سبب ولادت عیسی علیه السّلام و سخن گفتن فرشتگان با تو و اعطاء توفیق تقوا و کمال هدایت ترا بر تمام
زنان معاصر زمان خویش برتري داده است.
زیرا کلمه عالمین بمردمی که در یک زمان زندگی میکنند نیز اطلاق ص: 375
گردیده است و در روایات ائمه اطهار علیهم السّلام نیز وارد شده که مریم بانوي زنان زمان خویش بود ولی فاطمه زهرا علیها السّلام
بانوي همه بانوان اولین و آخرین است.
و از این آیه استفاده میشود که ملائکه امکان دارد با غیر پیامبر نیز سخن بگوید.
(42)
صفحه 175 از 222
ترجمه و شرح [منظوم ..... ص : 375
همچنین مریم ز تأئید سروش از هوي بگریخت سوي عقل و هوش
یافت قوّت روح و تن مقهور گشت چون ملایک پاي تا سر نور گشت
بود هم اخلاق با افلاکیان داشت پرهیز از مزاج خاکیان
با ملایک در صفت هم طیر بود در فضاي عقل و روحش سیر بود
پس باو گفتند آن ارواح پاك در بشارت ان اللّه اصطفاك
کرد حقت طاهر از رجس و پلید وز نساء عالمینت برگزید
(42)
ص: 376
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 376
قوله تعالی وَ طَهَّرَكِ:
طهر- بر وزن حسن بمعنی پاکی است و ضد آن نجس است چنانکه خداوند متعال در آیه 6 سوره مائده میفرماید:
وَ إِنْ کُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا: یعنی اگر جنب شدید پس غسل کنید.
و طهارت چنانکه راغب مینویسد بر دو گونه است:
1) طهارت جسم ( 2) طهارت نفس که همه آیات قرآن بر این دو معنی حمل شده است چنانکه در آیه 76 سوره واقعه میفرماید: )
لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ یعنی بحقایق معرفت قرآن نمیرسد مگر کسی که نفس خویش را پاکیزه گرداند و از آلوده شدن بفساد
نگهدارد.
و در آیات قرآن در ده معنی و مورد بکار برده شده است:
1) غسل کردن چنانکه در آیه 222 سوره بقره فرموده است: )
وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّی یَطْهُرْنَ یعنی یغتسلن:
2) بمعنی پاکیزه شدن با آب است چنانکه در آیه 108 سوره توبه میفرماید: )
فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا یعنی ان یغسلوا اثر البول و الغائط ص: 377
3) بمعنی پاك شدن از هر ناپاکی چنانکه در آن آیه مبارکه میفرماید: )
4) بمعنی بري بودن از عمل لواط چنانکه در این آیه شریفه میفرماید: ) «1» وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِیُطَهِّرَکُمْ
یعنی لوط و پیروانش انسانهاي پاکی هستند که بکلّی از عمل زشت لواط پاك و منزهند. «2» إِنَّهُمْ أُناسٌ یَتَطَهَّرُونَ
5) بمعنی پاك شدن از حیض و هر ناپاکی چنانکه میفرماید: )
یعنی لهم فی الجنّۀ ازواج مطهّرة من الحیض و القذر کلّه: «3» لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ
6) بمعنی پاك شدن از گناه چنانکه در آیه 12 سوره مجادله میفرماید: )
ذلِکَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ أَطْهَرُ:
یعنی صدقه دادن براي شما بهتر است و موجب پاك شدن گناهان میگردد.
صفحه 176 از 222
7) بمعنی پاك شدن دل از کفر و شرك چنانکه میفرماید: )
«4» أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَ الْعاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ
__________________________________________________
1) آیه 11 سوره انفال. )
2) آیه 82 سوره اعراف. )
3) آیه 57 سوره نساء. )
4) آیه 125 سوره بقره. )
ص: 378
8) بمعنی پاك شدن دل از شک و تردید چنانکه در آیه 232 سوره بقره میفرماید: )
ذلِکُمْ أَزْکی لَکُمْ وَ أَطْهَرُ یعنی اطهر لقلب الرّجل و المرئۀ من الریبۀ:
9) بمعنی پاك شدن از اعمال منافی عفت چنانکه در این آیه مبارکه میفرماید: )
10 ) بمعنی حلال بودن چنانکه میفرماید: ) «1» : إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاكِ وَ طَهَّرَكِ
یعنی این دختران من (زنان امّتم) براي شما حلالند. «2» : قالَ یا قَوْمِ هؤُلاءِ بَناتِی هُنَّ أَطْهَرُ لَکُمْ
و از این ماده است:
طهور- اسمی است غیر مصدر مثل فطور که اسمی است براي آنچیزیکه میکنند و روزه میگشایند و این کلمه گاهی هم صفت
است چنانکه در آیه 21 سوره انسان میفرماید:
وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً:
و گاهی هم مصدر است بمعنی پاکی.
__________________________________________________
1) آیه 42 سوره آل عمران. )
2) آیه 78 سوره هود. )
ص: 379
تطهر- از باب تفعّل بمعنی پاك شدن است چنانکه میفرماید:
تطهیر- یعنی پاك کردن چنانکه در این آیه مبارکه میفرماید: «1» فَإِذا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللَّهُ
طاهر- یعنی پاك مطهّر- یعنی پاك کننده و مطهّر یعنی پاك «2» إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً
شده.
__________________________________________________
1) آیه 222 سوره بقره. )
2) آیه 33 سوره احزاب. )
ص: 380
[سوره آلعمران ( 3): آیه 43 ] .... ص : 380
اشاره
صفحه 177 از 222
اشاره
( یا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِي وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ ( 43
ترجمه و شرح .... ص : 380
سپس در این آیه بخاطر سپاسگزاري در مقابل مژدههائیکه بوسیله امین وحی جبرئیل بمریم داده میشد او را بعبادت خالصانه در برابر
خداوند متعال دستور داده و میفرماید:
اي مریم بپاس نعمتهائیکه بشما داده شده در برابر پروردگارت خضوع کن و ملازم و مراقب طاعت پروردگار خویش باش و سجده
بجا بیاور و همگام با نماز گذاران و رکوع کنندگان تو نیز رکوع بجا آر یا نماز خود را بتنهائی مگذار و با جمعیت نماز گذاران
نماز بخوان.
و باید دانست دستور تقدم سجده بر رکوع در این آیه مبارکه دلیل بر ترتیب آنها در نماز مریم نبوده بلکه مقصود بجا آوردن هر دو
عبادت میباشد زیرا عطف با واو دلالت بر ترتیب ندارد چنانکه اگر بکسی گفته میشود نماز بخوان و خمس بده و روزه بگیر یعنی
همه این دستورات را بجا آور و اطاعت کن.
(43)
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 380
رب خود را باش در ذکر و سجود کز تو روح اللّه آید در وجود
بهر شکر و حمد رب العالمین باش راکع روز و شب با راکعین
یعنی از اوصاف هستی کن گذار متصف شو بر صفات کردگار
ص: 381
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 381
قوله تعالی وَ اسْجُدِي:
سجده- در لغت بمعنی اظهار خضوع و خشوع- فروتنی- و بخاك افتادن است راغب میگوید السجود اصله التطا من و التذلّل مرحوم
طبرسی نیز آن را بمعنی خضوع و تذلل گرفته است.
سجود یا اختیاري است چنانکه میفرماید:
یا غیر اختیاري است چنانکه در این آیه میفرماید: «1» فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَ اعْبُدُوا
و در شریعت اسلام سجده عبارت از بخاك افتادن و نهادن اعضاي هفتگانه بر زمین است «2» وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ
و بر غیر خدا حرام است.
و این ماده در قرآن به پنج معنی آمده است:
1) بمعنی نماز چنانکه در این آیه شریفه میفرماید: )
صفحه 178 از 222
وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ:
__________________________________________________
1) آیه 62 سوره نجم. )
2) آیه 15 سوره رعد. [.....] )
ص: 382
2) بمعنی پیامبر چنانکه در آیه 219 سوره شعراء میفرماید: )
وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ یعنی خداوند متعال بانتقال تو در اصلاب پیامبران آگاه است.
3) بمعنی پايبند و تسلیم شدن است چنانکه در آیه 6 سوره الرحمن میفرماید: )
وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ یعنی گیاه و درختان هم پايبند و تسلیم نظام پروردگارند.
4) بمعنی رکوع است چنانکه در این آیه میفرماید: )
.«1» وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً
یعنی به شهر بیت المقدس با حالت رکوع و تواضع وارد شوید.
5) بمعنی خود سجده است چنانکه میفرماید: )
و از این ماده است: «2» فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَ اعْبُدُوا
مسجد- اسم مکان و بمعنی محل سجده است و از قاعده معروف اسم زمان و مکان مستثنی است زیرا قاعدتا اسم مکان این ماده
بایستی بر وزن مفعل بفتح عین باشد و همچنین است کلمه مشرق و مغرب.
اقرب الموارد مینویسد:
__________________________________________________
1) آیه 154 سوره اعراف. )
2) آیه 62 سوره نجم. )
ص: 383
کلمه مسجد اسم موضع عبادت است خواه در آن سجده شده باشد یا نه چنانکه میفرماید:
.«1» فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ
و جمع مسجد مساجد است چنانکه در این آیه میفرماید:
سجود و سجّد جمع ساجد است چنانکه رکّع جمع راکع است خداوند متعال در آیه 26 سوره «2» إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ
حج میفرماید:
وَ الْقائِمِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ:
و سجود بمعنی مصدر یعنی سجده کردن نیز آمده است.
__________________________________________________
1) آیه 144 و 149 سوره بقره. )
2) آیه 18 سوره توبه. )
ص: 384
صفحه 179 از 222
[سوره آلعمران ( 3): آیه 44 ] .... ص : 384
اشاره
( ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یَخْتَصِمُونَ ( 44
ترجمه و شرح .... ص : 384
هنگامیکه حنّه همسر عمران نوزاد خود را براي وفاء بنذر به نیت بیت المقدس آورد و او را تسلیم گروهی از احبار نمود و بآنها
خطاب کرد که این نوزاد براي خدمت به بیت المقدس نذر گردیده سرپرستی او را بر عهده بگیرید نگهبانان معبد براي آنکه معلوم
شود مریم بهره کدام یک از ایشان است چوبها و قلمهاي خود را بعنوان قرعه بنهر اردن انداختند و قرار شد هر قلمی در آب فرو
رفت صاحب آن برنده نباشد و هر قلمی که روي آب باقی ماند صاحبش برنده شناخته شده و سرپرستی مریم نصیب صاحب آن قلم
گردد و چون خدا خواست که زکریا سرپرست مریم باشد تا چنان پرورش یابد که شایسته پذیرش کلمه خدا و زادن مسیح علیه
السّلام باشد لذا تنها قلمی که نام زکریا بر آن نوشته شده بود پس از رفتن باعماق آب بروي آب آمد و افتخار سرپرستی مریم
بزکریا نصیب گردید و همه اینها از اخبار غیبی است که پیغمبر اکرم در زمان پیدایش آنها حاضر أنوار العرفان فی تفسیر القرآن،
ج 5، ص: 385
نبوده و چیزي از آن نمیدانسته است گر چه در کتابهاي آسمانی بپارهاي از آنها اشاره شده لیکن باین صورت که خالی از هر گونه
خرافه باشد در هیچ یک از کتب پیشینیان موجود نبوده و تنها سند آن وحی الهی است چنانکه میفرماید:
اینها از اخبار و اسرار پنهانی و غیبی است که بتو وحی میکنیم و نه تو و نه احدي از قومت پیش از این بر آن مطلع نبودند بلکه
جبرئیل ترا باین اخبار پنهانی مطلع ساخت و خبر دادن این امر در قرآن دلیل بر آن است که قرآن وحی الهی است.
و همچنین موقعیکه احبار و خدام بیت المقدس بخاطر کسب افتخار بر سرپرستی مریم با یکدیگر به نزاع برخاسته و بقرعه کشی
پرداختند تو در آنجا حاضر نبودي بلکه همه اینها را بوحی فرستاده ما دریافت نمودي.
از این آیه استفاده میشود که براي حل مشکل و برطرف کردن مشاجره میتوان در قرعه که یکی از قواعد فقهی است استفاده نمود
مشروط بر اینکه حل مشکل و برطرف کردن نزاع به بن بست کامل رسیده باشد و راهی غیر از راه قرعه وجود نداشته باشد.
(44)
ص: 386
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 386
اي محمّد ص اي رسول پاك حبیب این ترا میباشد از اخبار غیب
ذکر یحیی و مسیح و مادرش وحی کردم تا نمائی باورش
نیست یعنی زان خبرها کاندر او آورند از سقم و صحت گفتگو
آنچه باشد وحی و از ابناء غیب نیست در وي احتمال نقص و ریب
صفحه 180 از 222
تو نبودي آنزمان کاقلامشان مینوشت آن قرعهها بر نامشان
مینوشتند آن صحایف تا کفیل بنت عمران را که باشد در سلیل
پس کفایت کرد از وي کردگار برگزیدش از نساء روزگار
تو نبودي تا که بینی ز اعوجاج چون خصومت مینمودند و لجاج
حق چو باشد دوست با دل برده خصم او گردد مگر دل مرده
یار حق یار آن نشد جز آگهی تیغ بر ایشان نزد جز ابلهی
جنگ با شیران ز روبه شانه کیست مشت بر خنجر زدن دیوانگی است
گو بمریم قوم گوید ناسزا چون کند با آنکه بگزیدش خدا
(44)
ص: 387
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 387
قوله تعالی ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ:
نبأ- بر وزن فرس به خبري گفته میشود که داراي فائده بزرگ و مفید علم یا ظن باشد و به خبر نیز در صورتی نباء گفته میشود که
داراي این سه شرط باشد ولی اقرب الموارد آن را مطلق خبر میداند و صحاح و قاموس و مصباح نیز این نظریّه را پذیرفتهاند.
اما ابو البقاء میگوید نباء و انباء در چیزهائی که داراي اهمیت باشد بکار برده میشود صاحب مجمع مینویسد که انباء و اعلام و اخبار
بیک معنی میباشند.
نویسنده قاموس قرآن قول ابو البقا را پسندیده و میگوید گر چه خبر نیز گاهی حائز همان اهمیت است چنانکه میفرماید:
و در آیات قرآن از باب افعال و تفعیل و استفعال بکار برده شده است. «1» یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها
و از این ماده است:
نبی- بر وزن فعیل که اگر بمعنی فاعل باشد بمعنی خبر دهنده است زیرا که نبی از جانب خدا خبر میدهد چنانکه در آیه 49 سوره
حجر میفرماید:
نَبِّئْ عِبادِي أَنِّی أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ:
__________________________________________________
1) آیه 4 سوره زلزله. )
ص: 388
و اگر بمعنی مفعول باشد بمعنی خبر داده شده است زیرا نبی از جانب خدا خبر داده میشود چنانکه در آیه 3 سوره تحریم میفرماید:
نَبَّأَنِیَ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ:
صاحب قاموس قرآن مینویسد ظاهرا مراد از آن در آیات قرآن معناي فاعلی است چنانکه صحاح و قاموس و مصباح و اقرب الموارد
نیز آن را المخبر عن اللّه معنی کردهاند.
و نبی در اصل نبئ بوده همزه آخر آن از جنس یاء شده است و جمع آن نبیّون و انبیاء میباشد چنانکه میفرماید:
نبوت- یعنی پیامبري چنانکه در «2» اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَعَلَ فِیکُمْ أَنْبِیاءَ «1» وَ ما أُوتِیَ مُوسی وَ عِیسی وَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ
صفحه 181 از 222
آیه 27 سوره انبیاء میفرماید:
وَ جَعَلْنا فِی ذُرِّیَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَ الْکِتابَ:
یعنی ما در فرزندان او پیامبري و کتاب گذاشتیم.
__________________________________________________
1) آیه 84 آل عمران. )
2) آیه 20 سوره مائده. )
ص: 389
[سوره آلعمران ( 3): آیه 45 ] .... ص : 389
اشاره
( إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَۀُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُكِ بِکَلِمَۀٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیهاً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ ( 45
ترجمه و شرح .... ص : 389
خداوند متعال از این آیه شریفه گوشهاي از داستان تولد عیسی علیه السّلام را شروع کرده و از مژدهائیکه جبرئیل امین بمریم داد و
القاء نمود که خداوند فرزندي بطور فوق العاده از او بوجود میآورد که در دنیا و آخرت صاحب مقام بوده و از مقربان درگاه الهی
است پیامبر اکرم را مطلع ساخته و میفرماید:
اي رسول گرامی بیاد آور هنگامی را که فرشتگان بمریم گفتند اي مریم خداوند ترا به کلمه و بوجود با عظمتی از طرف خود مژده
میدهد که نامش مسیح بن مریم است و هر بیمار و دردمند و یا عضو ناقصی را از مردم مسح نماید شفا میدهد و از مادرش مریم
بدنیا میآید.
و نمیتواند خدا باشد زیرا خدا از تمام تحولات و تغیرات منزه است و از جمله صفات پسندیده وي این است که در دنیا به نبوت و
کتاب آسمانی و در آخرت بشفاعت و علوّ مقام و صاحب جاه و داراي و جاهت و شرافت است و از مقربان درگاه الهی و داراي
مقام قرب و مصاحب ملائکه میباشد. ص: 390
و علّت اختصاص کلمۀ اللّه بعیسی علیه السّلام با اینکه تمام کاینات کلمات خدا هستند و به کلمه کن بوجود آمده و میآیند بخاطر
تولد فوق العاده و غیر عادي بودن آن است که سزاوار بوده بتنهائی نام برده شود و مشمول آیه:
إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ گردد:
و یا اینکه کلمه بمعنی مخلوق است و مسیح نیز یکی از مخلوقات بزرگ خدا بوده لذا از عیسی به کلمۀ اللّه تعبیر شده است.
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 390
پس ز امر حق بالهام صریح مژده دادندش ملائک بر مسیح
صفحه 182 از 222
کلمه که عیسی بن مریم نام اوست در دو دنیا او شناس و نامجو است
هم ز نزدیکان درگاه خدا در ولایت بینظیر و مقتدا
(45)
ص: 391
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 391
قوله تعالی وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ:
قرب و قربۀ- بمعنی نزدیکی- نزدیک شدن است چنانکه در آیه 99 سوره توبه میفرماید:
إِنَّها قُرْبَۀٌ لَهُمْ- یعنی بدرستیکه آن نزدیک شدنی است براي آنها و جمعش قربات است چنانکه در آیه مزبور میفرماید:
وَ یَتَّخِذُ ما یُنْفِقُ قُرُباتٍ عِنْدَ اللَّهِ:
بنا بگفته راغب قرب بر پنج قسم است:
1) قرب مکانی چنانکه در این آیه میفرماید: )
2) قرب زمانی چنانکه میفرماید: ) «1» وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ
3) قرب نسبی چنانکه در این آیه مبارکه میفرماید: ) «2» اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسابُهُمْ
__________________________________________________
1) آیه 35 سوره بقره. )
2) آیه 1 سوره انبیاء. )
ص: 392
4) قرب مقام و منزلت چنانکه میفرماید: ) «1» لِلرِّجالِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ
5) قرب رعایتی چنانکه در آیه 56 سوره اعراف میفرماید: ) «2» وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ
إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ:
صاحب قاموس قرآن مینویسد شاید مراد از قرب در این آیه بمعنی لزوم و نطیر آن باشد که احسان و نیکوکاري رحمت خدا را لازم
و حتمی میسازد.
و در آیات قرآن به چهارده وجه استعمال شده است:
1) بمعنی جماع چنانکه میفرماید: )
2) بمعنی پذیرفتن چنانکه در آیه 186 سوره بقره میفرماید: ) «3» وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّی یَطْهُرْنَ
وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِي عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ.
3 ) ی ن ع م ب کی د زن ن د ش ت ق و ه ک ن ا ن چ ر د ه ی آ 64 ه ر و س د ی ا م ر ف ی م : )__________________________________________________
1) آیه 7 سوره نساء. )
2) آیه 10 و 11 سوره واقعه. )
3) آیه 222 سوره بقره. )
صفحه 183 از 222
ص: 393
فَیَأْخُذَکُمْ عَذابٌ قَرِیبٌ:
4) بمعنی صحیحتر و برتر چنانکه در این آیه میفرماید: )
یعنی امید است خداي من به حقایقی صحیحتر و علومی برتر از این قصه هدایت فرماید: «1» لِأَقْرَبَ مِنْ هذا رَشَداً
5) بمعنی نرم خوي و مهربان چنانکه در آیه 82 سوره مائده میفرماید: )
لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَداوَةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الْیَهُودَ وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا وَ لَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ قالُوا إِنَّا نَصاري
6) بمعنی خویشاوندي چنانکه میفرماید: )
7) بمعنی مکان قریب چنانکه در آیه 41 سوره ق میفرماید: ) «2» إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی
وَ اسْتَمِعْ یَوْمَ یُنادِ الْمُنادِ مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ:
در این آیه مکان قریب بمعناي سنگهاي بیت المقدس است یعنی اي پیامبر گرامی به نداي منادي حق (اسرافیل) که روزي از کنار
بناي بیت المقدس ندا
__________________________________________________
1) آیه 24 سوره کهف. )
2) آیه 23 سوره شوري. [.....] )
ص: 394
دهد گوش فرا ده البته این معنی نظر بعضی از مفسران است و مفهوم کلی ندارد.
8) بمعنی زمان پیش از مرگ چنانکه میفرماید: )
یعنی کسانیکه پیش از فرا رسیدن مرگ توبه کنند مورد پذیرش پروردگار است. «1» ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ
9) بمعنی گرامیداشتن چنانکه در آیه 52 سوره مریم میفرماید: )
و قرنباه نجیا یعنی ما موسی را براي استماع کلام خود برگزیده و بسیار گرامی داشتیم.
10 ) بمعنی همسایگی چنانکه میفرماید. )
یعنی یا در مجاورت دیار کافران مصیبت و بلائی فرود آید. «2» أَوْ تَحُلُّ قَرِیباً مِنْ دارِهِمْ
11 ) بمعنی نزدیک شدن دل بخداوند چنانکه میفرماید: )
12 ) بمعنی خوردن چنانکه در آیه 35 سوره بقره میفرماید: ) «3» إِذْ قَرَّبا قُرْباناً
وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ یعنی اي آدم تو و همسرت از میوه این درخت نخورید.
__________________________________________________
1) آیه 17 سوره نساء. )
2) آیه 31 سوره رعد. )
3) آیه 27 سوره مائده. )
ص: 395
13 ) بمعنی بجاي آوردن چنانکه در آیه 43 سوره نساء میفرماید: )
لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکاري
14 ) بمعنی وقوع چنانکه در آیه 40 سوره نبأ میفرماید: )
صفحه 184 از 222
اَّ أَنْذَرْناکُمْ عَذاباً قَرِیباً
:یعنی ما شما را از وقوع زودرس عذاب الهی ترسانده و آگاه ساختیم.
از این ماده است:
قریب بمعنی نزدیک از اسماء حسنی است و سه بار در قرآن ذکر شده است چنانکه میفرماید:
.«1» فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ
و نزدیک بودن خدا معنوي است نه مکانی و زمانی.
اقرب- یعنی نزدیکتر- خویشاوند چنانکه میفرماید:
و جمعش اقربون است قربان مصدر است مانند غفران و بمعنی نزدیک شدن است و یا اسم است «2» نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ
بر وزن سلطان بمعنی هر کار خیري که انسان بوسیله آن بخدا نزدیک میشود و جمع قربان قرابین است.
__________________________________________________
1) آیه 186 سوره بقره. )
2) آیه 16 سوره ق. )
ص: 396
[سوره آلعمران ( 3): آیه 46 ] .... ص : 396
اشاره
( وَ یُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ کَهْلًا وَ مِنَ الصَّالِحِینَ ( 46
ترجمه و شرح .... ص : 396
از جمله اوصاف مسیح که بوسیله جبرئیل امین بمریم مژده داده شد این بود که وي در زمان شیرخوارگی که در گهواره بسر میبرد
بخاطر رفع تهمت از مادرش با زبان فصیح پیامبري خود را بمردم اعلام و آنان را بسوي خداپرستی دعوت میکند و سر انجام زندگی
او دوره کهولت وي میشود و در سن 33 سالگی بسوي آسمان صعود مینماید چنانکه میفرماید:
مسیح در گهواره و در حال کهولت و میانسالی بدفاع از مادرش با مردم سخن میگوید و از مردان صالح و شایسته خداوند است.
(46)
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 396
گوید اندر مهد با مردم سخن شیخ و از شایستگان در عقل و فن
(46)
ص: 397
صفحه 185 از 222
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 397
قوله تعالی وَ کَهْلًا:
کهل- بفتح کاف و سکون هاء از ماده کهولت است و آن زمانی است که انسان از جوانی گذشته و هنوز به پیري نرسیده باشد.
بنظر صاحب صحاح کهل از مردان بکسی گفته میشود که از سی سال تجاوز نموده و تازه موهاي سفید در چهرهاش پدید آمده
است.
مرحوم طبرسی میگوید:
کهل ما بین جوانی و پیري است و از اینجا است که گفته میشود:
اکتهل النبت- یعنی علف قوي و بلند شد.
باعتقاد ابن اثیر کهل از مردان بکسی میگویند که از سی بگذرد و تا چهل ادامه یابد اما بنظر ابن سیده کهل از سی و چهار سال تا
پنجاه و یک سال گفته میشود چنانکه در آیه 110 سوره مائده نیز فرموده است:
إِذْ أَیَّدْتُکَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ کَهْلًا
ص: 398
[سوره آلعمران ( 3): آیه 47 ] .... ص : 398
اشاره
( قالَتْ رَبِّ أَنَّی یَکُونُ لِی وَلَدٌ وَ لَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ قالَ کَذلِکِ اللَّهُ یَخْلُقُ ما یَشاءُ إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ ( 47
ترجمه و شرح .... ص : 398
مریم چون مژده بوجود آمدن عیسی را شنید در شگفت شد چون او میدانست که جهان جهان اسباب و وسائل است و هر موجودي
بدنبال یک سلسله عوامل طبیعی پا بعرصه وجود میگذارد و لذا با اینکه مژده تولد حضرت مسیح را از جبرئیل میشنید ولی رو
بآفریدگار خود نموده و عرض میکند خدایا چگونه از من فرزندي بوجود میآید و حال آنکه هیچ بشري با من آمیزش جنسی
نداشته؟ جواب میرسد که این امر بطور یقین بوقوع خواهد پیوست و اراده و مراد پروردگار یکی است چنانکه میفرماید:
مریم گفت خدایا چگونه و از کجا براي من فرزندي خواهد بود و حال آنکه بشري با من تماس نگرفته و من با کسی ازدواج
نکردهام سپس خداوند یا جبرئیل در پاسخ وي گفت:
خداوند اینگونه هر چه را بخواهد میآفریند چنانکه آدم را بدون پدر ص: 399
و مادر از خاك آفرید و چون چیزي را مقدر کند و بخواهد آن را بیافریند فقط بآن میگوید:
موجود باش و آن هم فورا و بلافاصله موجود میشود.
اشاره به کلمه کن بخاطر آن است که این کیفیت را تصور محدود ما بتواند دریابد و گر نه بمجرد تعلق مشیت خلق صورت
( میگیرد و نیازي به سخن نیست ( 47
صفحه 186 از 222
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 399
گفت یا رب از کجا آرم پسر چون مرا ننموده مس هرگز بشر
گفت این در حکم یخلق ما یشاست چون بامري داد فرمان گشت راست
گوید او را باش پس باشد بعین نیست در حکم قضا تأخیر بین
(47)
ص: 400
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 400
قوله تعالی وَ لَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ:
مس- یعنی دست زدن- رسیدن و یافتن چنانکه میفرماید:
و در آیات قرآن در سه معنی بکار برده شده است: «1» إِنْ یَمْسَسْکُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ
1) بمعنی جماع کردن چنانکه در آیه 236 سوره بقره میفرماید: )
وَ إِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ:
2) بمعنی فرا رسیدن و برخورد کردن چنانکه در آیه 120 سوره آل عمران میفرماید: )
إِنْ تَمْسَسْکُمْ حَسَنَۀٌ تَسُؤْهُمْ:
یعنی اگر بشما مسلمانان خوشحالی برسد کافران از آن غمگین و بدحال میشوند:
3) بمعنی بیخردي و سرگردانی چنانکه خداوند عالم در آیه 275 سوره بقره میفرماید: )
الَّذِي یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ:
__________________________________________________
1) آیه 140 سوره آل عمران. )
ص: 401
یعنی رباخواران مانند کسیکه وسوسه شیطان او را دیوانه و سرگردان کرده باشد از قبر خویش برمیخیزند.
و از این ماده است:
تماس- یعنی با هم نزدیکی کردن چنانکه در آیه 3 سوره مجادله میفرماید:
فَتَحْرِیرُ رَقَبَۀٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسَّا:
یعنی باید بندهاي را آزاد کند پیش از اینکه آن دو نفر با هم نزدیکی کنند.
لا مساس- اسم فعل است یعنی بمن دست نزنید و از من دور شوید میگویند سامري در اثر نفرین حضرت موسی مرضی گرفته بود
که از مردم فرار میکرد و مرتبا میگفت لا مساس لا مساس چنانکه خداوند متعال در آیه 97 سوره طه میفرماید:
قالَ فَاذْهَبْ فَإِنَّ لَکَ فِی الْحَیاةِ أَنْ تَقُولَ لا مِساسَ:
اقرب الموارد کلمه مساس را بفتح اول خوانده ولی قرائت مشهور در قرآن بکسر میم است.
ص: 402
صفحه 187 از 222
[سوره آلعمران ( 3): آیه 48 ] .... ص : 402
اشاره
( وَ یُعَلِّمُهُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَۀَ وَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ ( 48
ترجمه و شرح .... ص : 402
در این آیه مبارکه باز فرشته سخن خود را با مریم در باره آنچه که خدا براي فرزند وي مقدر فرموده چنین ادامه میدهد که:
خداوند او را نوشتن و علم سودمند و همچنین تورات و انجیل بر او میآموزد.
زیرا افرادي که مأمور هدایت مردم میشوند باید از علم و دانش زنده و سازنده برخوردار باشند سپس مدارك ارتباط خویش بخدا
را ارائه داده و مأموریت خود را تحکیم نمایند.
(48)
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 402
پس کتاب و حکمتش آموخت حق داده از توریۀ و انجیلش ورق
(48)
ص: 403
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 403
قوله تعالی وَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ:
کلمه تورات- که اسم خاصّ و کتاب آسمانی حضرت موسی علیه السّلام است بر رویهم هیجده بار در هفت سوره طی شانزده آیه
در قرآن کریم ذکر گردیده است تورات بمعنی ضیاء و نور- شریعت- وصیت است اصل لغت تورات عبرانی و تورة بوده سپس
معرب گردیده تورة شده است و نیز گفتهاند که تورة مقلوب از وري است کوفیون بناء آن را از ووراة بر وزن تفعلۀ و بصریون از
ووري بر وزن فوعل میدانند و بعضی گفتهاند اصلش از ووریۀ بوده و او را تباء بدل کردهاند و بعضی اشتقاق این از توریه بمعنی
روشن کردن و نمودن دانستهاند زیرا توریه سبب روشنائی و نور دل و هدایت بنی اسرائیل و قوم موسی است.
تورات کتابی است که بصورت الواح بر حضرت موسی بن عمران نازل گردیده و آن غیر از تورات موجود است و نظر قرآن را
نسبت بتورات فعلی که در دست یهود است میتوان در چهار جمله خلاصه نمود.
1) مقداري از تورات فعلی همان تورات اصل است. )
2) قسمتی از تورات از بین رفته است. )
صفحه 188 از 222
3) مقداري بر تورات فعلی اضافه شده است. )
4) تغیر و تبدیلی در آن انجام گردیده است. )
تورات فعلی که در دست یهود است مشتمل بر اسفار پنجگانه و صحیفه یوشع ص: 404
و سی و سه کتاب دیگر است و اسفار پنجگانه که مربوط بحضرت موسی است عبارتند:
1) سفر پیدایش ( 2) سفر خروج ( 3) سفر لاویان ( 4) سفر اعداد ( 5) سفر تثنیۀ که باغلب مطالب اسفار پنجگانه قرآن مجید نیز اشاره )
فرموده است لیکن قسمتی از مطالبش غیر معقول و از ساخت خدا و پیامبران بدور است و مطالب دیگري هم که بعد از موسی نوشته
شده روشن میباشد.
کتابی که بدین نام در دست یهود و نصاري است مؤلف آن معلوم نیست و از پارهاي عبارات آن معلوم میشود که سالها پس از
وفات حضرت موسی علیه السّلام تألیف شده است و بعید نیست در زمان ملوك بنی اسرائیل از اولاد داود مدون ساخته است و در
عهد خلفاي اسکندر بزبان یونانی ترجمه شده است.
ص: 405
[سوره آلعمران ( 3): آیه 49 ] .... ص : 405
اشاره
وَ رَسُولًا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیَۀٍ مِنْ رَبِّکُمْ أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَۀِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أُبْرِئُ
( الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ أُحْیِ الْمَوْتی بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أُنَبِّئُکُمْ بِما تَأْکُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَۀً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ( 49
ترجمه و شرح .... ص : 405
خداوند متعال در آغاز امر عیسی علیه السّلام را برسالت بسوي بنی اسرائیل فرستاد چنانکه میفرماید:
او را بسمت رسالت و پیامبري بسوي بنی اسرائیل میفرستد و این موضوع با اولو العزم بودن وي منافات ندارد زیرا اولو العزم کسی
است که داراي دین و آئین جدید بوده باشد اگر چه مأموریت او جهانی نباشد.
ولی بنظر برخی از مفسرین دعوت وي جهانی بوده اگر چه بنی اسرائیل در صف اول دعوت شدگان قرار گرفته بودند و نسخ بعضی
از احکام کیفري تورات ص: 406
نیز نشان میدهد که دعوت حضرت مسیح علیه السّلام عمومی بوده و بر همه مردم آن زمان مبعوث گشته است و او براي صدق
رسالت خود بآنان میگوید:
من نشانهاي از جانب پروردگارتان بشما آوردهام و خدا معجزات و خوارق عاداتی را در اختیار من گذاشته است.
من از گل پرنده مانند میسازم و پس از آن در آن صورت و شکل مرغ میدهم و باذن خدا پرنده واقعی میشود و پرواز میکند.
و همچنین کور مادر زاده را چشم سالم میدهم و مبتلایان به پیسی را شفا میبخشم و مردگان را زنده میکنم و جانشان را به
کالبدشان باز میگردانم.
اما مبادا مردم در باره من گمان الوهیت ببرند زیرا من خود یکی از مخلوقات خدا هستم و همه این معجزات و خارق عادات باذن و
صفحه 189 از 222
فرمان خدا است.
و از اینجا جواب کسانیکه ولایت تکوینی مردان الهی را منکر شدهاند روشن میگردد زیرا هیچکس براي آنان در مقابل خدا
دستگاه مستقلی قائل نشده و بلکه همه کارهاي آنان با اجازه خدا و بفرمان او انجام میگرفت و تفسیر این عبارات بدعاء پیغمبران
تفسیري است بیدلیل زیرا آنچه از ظاهر عبارات استفاده میشود این است که اولیاء خدا در جهان تکوین تصرف نموده و حوادثی
ببار میآورند.
و نیز شما را از آنچه با اهل خانه خود میخورید و آنچه در خانههاي خود ذخیره میکنید و پسانداز مینمائید خبر میدهم مسلما در
همه این امور خارق العاده نشانهاي براي شما از نبوت من وجود دارد اگر عناد را کنار گذاشته و ایمان داشته باشید.
(49)
ص: 407
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 407
پس فرستادش بر اسرائیلیان دارم از حق گفت ز آیتها نشان
هیئتی سازم ز گل چون طیرها پس دمم بر وي که پرد بر هوا
به نمایم کور و پیس واله را زنده سازم مرده صد ساله را
میدهم از خانههاتان من خبر تا چه دارید و خورید از ما حضر
این کنم با اذن رب العالمین بگروید ار زین نشانیها بدین
(49)
ص: 408
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 408
قوله تعالی فَأَنْفُخُ فِیهِ.
نفخ- بمعنی دمیدن اهل لغت گفتهاند النفخ یعنی نفخ الریح فی الشیء و خداوند متعال نیز در آیه 29 سوره حجر فرموده است:
فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ.
و مراد از نفخ در این آیه دمیدن روح بجسد حضرت آدم بوده و یا مراد از نفخ اعطاء تفکر و لیاقت خلیفۀ الهی است خدا بهتر
میداند.
و بیشتر الفاظ نفخ در آیات قرآن مربوط به نفخ صور در قیامت است چنانکه در آیه 99 سوره کهف میفرماید:
وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَجَمَعْناهُمْ جَمْعاً و دوازده بار در ضمن آیات ذکر گردیده است و از این ماده است:
نفخۀ- یعنی یکبار دمیدن چنانکه در آیه 13 سوره حاقه میفرماید:
فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ نَفْخَۀٌ واحِدَةٌ.
انتفخ- یعنی باد کرد و منفخ یعنی دم آهنگري.
ص: 409
صفحه 190 از 222
[سوره آلعمران ( 3): آیه 50 ] .... ص : 409
اشاره
( وَ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَيَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ لِأُحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِي حُرِّمَ عَلَیْکُمْ وَ جِئْتُکُمْ بِآیَۀٍ مِنْ رَبِّکُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ ( 50
ترجمه و شرح .... ص : 409
این آیه مبارکه از زبان حضرت عیسی علیه السّلام چنین نقل میکند:
من مأمورم آنچه پیش از من از احکام حقوقی و اجتماعی مانند احکام ارث و نکاح و ازدواج و طلاق و حرمت ربا و شرب خمر و
بسیاري دیگر از احکام الهی را که در تورات بوده و در دین مسیح نیز نافذ است تصدیق نمایم و نیامدهام تا آنها را نسخ نمایم زیرا
در اصول عمومی دین مانند توحید و بعث و غیره موافقت دارم و متمم آنها میباشم و لیکن آمدهام تا پارهاي از چیزها و برخی از
محدودیتهائی که در آئین موسی بسبب ظلم و عنادتان موقتا براي شما حرام شده بوده مانند گوشت ماهی و شتر و گوشت حیوانات
سمدار و پارهاي از چربیهاي حیوانات و عمل به سبت و غیره را براي شما حلال کنم سپس مجددا تأکید میکند که من از جانب
از خدا بترسید و بآنچه من شما را دعوت میکنم اطاعت نمائید. ĘИ پروردگارتان براي صدق رسالت خود نشانهاي آوردهام
ص: 410
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 410
باور ار داریدم از چیزیکه هست یعنی از تورات ما بین دو دست
بعضی از آنکه شما را بد حرام بر شما سازم حلال اندر مقام
یعنی احکامیکه مشکل بوده و شاقّ بر شما آسان نمایم در سیاق
آیت آرم بر شما از کردکار تا که داریدم بتصدیق استوار
پس بترسید از خداي ذو المنن هم برید از جان و دل فرمان من
(50)
ص: 411
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 411
قوله تعالی حُرِّمَ عَلَیْکُمْ.
حرام- یعنی ممنوع بودن از چیزي چنانکه خداوند متعال در آیه 95 سوره مائده میفرماید:
لا تَقْتُلُوا الصَّیْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ یعنی صید را در حالیکه ممنوع باشید نکشید زیرا شخص در حال احرام از چیزهائی ممنوع است و جمع
حرام حرم است چنانکه در آیه فوق ذکر گردیده و در آیات قرآن بسه معنی بکار برده شده است:
صفحه 191 از 222
1) بمعنی منع کردن چنانکه در آیه 12 سوره قصص میفرماید: )
وَ حَرَّمْنا عَلَیْهِ الْمَراضِعَ مِنْ قَبْلُ.
در آیه مذکور حرمنا بمعنی تحریم نیست بلکه بمعنی مانع شدن و منع کردن است.
2) بمعنی حرام کردن چنانکه در آیه 3 سوره مائده میفرماید: )
حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَۀُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِیرِ.
3) بمعنی مکان و محل تحریم چنانکه در آیه 36 سوره توبه میفرماید مِنْها أَرْبَعَۀٌ حُرُمٌ یعنی از دوازده ماه چهار ماه حرام خواهد بود )
، که نزد اکثر مفسرین عبارتند از ماههاي محرم و رجب و ذیقعده و ذیحجۀ و از این ماده است: أنوار العرفان فی تفسیر القرآن، ج 5
ص: 412
محروم- بمعنی معنوع چنانکه در آیه 19 سوره ذاریات میفرماید:
وَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ منظور از محروم در این آیه شریفه کسانی هستند که از روزي و درآمد کافی ممنوعند ولی از
کسی سؤال نمیکنند تحریم- یعنی حرام کردن چنانکه در آیه 1 سوره تحریم میفرماید:
یا أَیُّهَا النَّبِیُّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکَ.
محرمۀ و محرمۀ یعنی حرمت و احترام هر چیزیکه شکستن حد آن جایز نیست و نباید مورد تجاوز و تعدي قرار بگیرند و جمعش
محارم است.
(51)
ص: 413
[سوره آلعمران ( 3): آیه 51 ] .... ص : 413
اشاره
( إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ ( 51
ترجمه و شرح .... ص : 413
حضرت عیسی علیه السّلام بخاطر اینکه تولد استثنائی وي را گروهی از پیروان سودجوي او دستاویزي براي الوهیت وي قرار ندهند
بارها بعبودیت خود اقرار نموده و خود را مانند سایر افراد مخلوق جهان معرفی مینمود چنانکه میفرماید:
بدانید که خداوند یکتا پروردگار من و شما است پس او را بپرستید نه مرا و تنها راه راست همین راه توحید و یکتا پرستی است.
(51)
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 413
بر شما و ماست او پروردگار پس پرستیدش بوجه انحصار
صفحه 192 از 222
این بود بر حق تعالی راه راست پس شدندش قوم منکر کافتر است
(51)
ص: 414
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 414
قوله تعالی هذا صِ راطٌ مُسْتَقِیمٌ استقامت- مصدر بمعنی برپا ایستادن و پایداري کردن چنانکه خداوند متعال در این آیه شریفه
میفرماید:
یعنی آنها که گفتند پروردگار ما خدا است سپس پایداري کردند. «1» الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا
راغب مینویسد:
استقامت طریق آن است که راست و بر خط مستوي باشد و طریق حق را بآن تشبیه میکنند و استقامت انسان آن است که ملزوم
طریق حق باشد چنانکه میفرماید:
یعنی تا مشرکان در پیمان خود نسبت بشما ثابت ماندند شما هم نسبت بآنها در پیمان خویش «2» فَمَا اسْتَقامُوا لَکُمْ فَاسْتَقِیمُوا لَهُمْ
ثابت بمانید.
مستقیم- یعنی ثابت و پا بر جا بر طریق حق- راست چنانکه میفرماید:
یعنی ما را بر طریق حق و راه راست هدایت فرما. «3» اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ
__________________________________________________
1) آیه 30 سوره فصلت )
2) آیه 7 سوره توبه )
3) آیه 6 سوره حمد )
ص: 415
[سوره آلعمران ( 3): آیه 52 ] .... ص : 415
اشاره
( فَلَمَّا أَحَسَّ عِیسی مِنْهُمُ الْکُفْرَ قالَ مَنْ أَنْصارِي إِلَی اللَّهِ قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ اشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ ( 52
ترجمه و شرح .... ص : 415
با وجود اینکه عیسی براي اثبات رسالت خود معجزات بسیاري در دسترس مردم قرار داد و نشان داد که نیروي خدائی عیسی را تأیید
میکند و با وجود اینکه عیسی براي سبک کردن تکلیف بنی اسرائیل آمده بوده با همه اینها برخی بوي گرویدند و جمعی نیز
مخالفت نموده و از هر گونه انکار و کج روي دست بر نداشته و حتی در صدد قتل وي برآمدند لذا حضرت عیسی از ایمان آنان
صفحه 193 از 222
ناامید گشته و تصمیم گرفت صف کافرین و مؤمنین را مشخص نماید چنانکه میفرماید:
وقتی عیسی از آنان احساس کفر و مخالفت نمود صدا زد کیست در راه سلوك و حرکت بسوي خدا یاور من و کیست همراهان من
براي تبلیغ آئین الهی.
عدهاي از نیکان و اصحابش که قرآن از آنها بعنوان حواریون نام میبرد در جواب وي گفتند مائیم یاوران خدا و کمک کنندگان
بآئین او و از عیسی نیز خواستند تا در پیشگاه خدا گواهی دهد آنان مسلمانند یعنی مطیع و منقاد خدا و تسلیم دستورات وي میباشند.
(52)
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 415
پس چو ز ایشان دید عیسی کفر و کین گفت که بود یار من بر رب دین
مر حواري گفت با تو همرهیم شو گواه ما ز انصار اللهیم
(52)
ص: 416
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 416
قوله تعالی فَلَمَّا أَحَسَّ عِیسی
حس و حاسۀ- یعنی قواي درك کردن و احساس بمعنی ادراك با حاسه است اعم از اینکه با دیدن باشد یا با شنیدن یا لمس کردن
و یا غیر آن و جمعش حواس است.
ولی صاحب مجمع البیان احس را دانستن و دیدن و پیدا کردن معنی کرده است که میتوان گفت همه اینها از مصادیق احساسند
چنانکه در آیه 98 سوره مریم میفرماید:
وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَدٍ أَوْ تَسْمَعُ لَهُمْ رِکْزاً و در آیات قرآن بر چهار وجه استعمال گشته است:
1) دیدن و دریافتن چنانکه در آیه 12 سوره انبیاء میفرماید: )
فَلَمَّا أَحَسُّوا بَأْسَنا إِذا هُمْ مِنْها یَرْکُضُونَ یعنی فلمّا رأوا.
2) بمعنی جستجو کردن چنانکه در آیه 87 سوره یوسف میفرماید: )
یا بَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَ أَخِیهِ یعنی تبحّثوا من یوسف و اخیه.
3) بمعنی کشتی چنانکه در آیه 152 سوره آل عمران میفرماید: ص: 417 )
وَ لَقَدْ صَدَقَکُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ یعنی اذ تقتلونهم بامره:
4) بمعنی آواز و صدا چنانکه خداوند عالم در آیه 102 سوره انبیاء میفرماید: )
لا یَسْمَعُونَ حَسِیسَها- یعنی مؤمنین هیچگاه صدا و همهمه شرارههاي جهنم را نخواهند شنید.
و از این ماده است:
حس- بفتح حاء مصدر و بمعنی کشتن چنانکه گفته میشود حسه حسا یعنی قتله و استأصله ولی در قاموس حس بفتح اول را حیله و
استیصال و قتل معنی کرده است.
صفحه 194 از 222
حساس- بضم اول بمعنی سوء خلق و خوي زشت و بمعنی زکام و سرماخوردگی است:
ص: 418
[سوره آلعمران ( 3): آیه 53 ] .... ص : 418
اشاره
( رَبَّنا آمَنَّا بِما أَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ ( 53
ترجمه و شرح .... ص : 418
حواریون پس از اظهار موافقت با حضرت عیسی علیه السّلام و پذیرفتن دعوت وي نسبت به همکاري و گواه گرفتن او بر ایمان خود
پروردگار خویش را چنین خواندند پروردگارا ما بآنچه بر ما فرستادي ایمان آوردیم و بدنبال آن از فرستاده تو پیروي نمودیم و
ایمان خویش را با عمل ثابت کردیم پس ما را در صف گواهان و شاهدان وحدانیت خویش قرار بده یا ما را در اینجهان رهبر امتها
.( و در جهان دیگر گواه بر اعمال نیک و بد آنان بنویس. ( 53
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 418
ما بایمانیم اي رب البشر آنچه دادي بر رسولت سر بسر
پس تو ما را با گواهان کن حساب با گواهان گر که داریم انتساب
(45)
ص: 419
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 419
قوله تعالی رَبَّنا آمَنَّا:
ایمان- بمعنی تسلیم توأم با اطمینان خاطر است مرحوم طبرسی مینویسد ازهري میگوید:
علماء اتفاق دارند که ایمان بمعنی تصدیق است و مرحوم علامه آن را بمعنی استقرار اعتقاد در قلب میداند ولی راغب معتقد است
که ایمان تصدیق توأم با اطمینان خاطر است.
و در قرآن در شش معنی بکار برده شده است:
1) بمعنی ایمن گردانیدن چنانکه در آیه 23 سوره حشر میفرماید: )
الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ یعنی انه یؤمن المؤمنون من النّار:
2) بمعنی اقرار در آشکار و انکار در نهان است چنانکه در آیه 14 سوره حجرات میفرماید: )
صفحه 195 از 222
قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمانُ فِی قُلُوبِکُمْ یعنی اقرّوا باللسان من غیر تصدیق القلب:
3) بمعنی تصدیق در آشکار و نهان چنانکه در آیه 7 سوره بینه میفرماید: )
إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّۀِ:
4) بمعنی توحید و اعتقاد بخداي یگانه چنانکه در آیه 5 سوره مائده ص: 420 )
میفرماید:
وَ مَنْ یَکْفُرْ بِالْإِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ یعنی و من یکفر بالتوحید:
5) بمعنی آمیخته به شرك چنانکه در آیه 106 سوره یوسف میفرماید: )
وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ:
یعنی اکثر مردم بچیزي جز شرك نمیگروند و آنگاه مشرك میگردند.
6) ایمان بمعنی شریعت چنانکه در آیه 52 سوره شورا میفرماید: )
وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِي مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ یعنی ما تدري ما القرآن و لا الشریعۀ:
و از این ماده است:
مؤمن- یعنی ایمان آورنده و جمعش مؤمنون است.
مأمن- یعنی پناهگاه چنانکه در آیه 6 سوره توبه میفرماید:
ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْلَمُونَ:
مأمون- یعنی ایمن شده چنانکه در آیه 28 سوره معارج میفرماید:
إِنَّ عَذابَ رَبِّهِمْ غَیْرُ مَأْمُونٍ:
یعنی از عذاب پروردگارت هیچکس در امان نیست.
امان- یعنی زنهاري و بیترس و بیم.
امین- یعنی امانتدار و قوي و کسیکه بر او اعتماد نمایند و برخی این کلمه را یکی از اسماء و صفات خداوند شمردهاند و همچنین
کلمه امین یکی از القاب پیامبر اسلام قبل از بعثت میباشد.
امین- اسم فعل و بمعنی خدایا قبول کن و بپذیر است.
ص: 421
[سوره آلعمران ( 3): آیه 54 ] .... ص : 421
اشاره
( وَ مَکَرُوا وَ مَکَرَ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ ( 54
ترجمه و شرح .... ص : 421
یهود برسالت حضرت عیسی علیه السّلام بخل ورزیده و همواره با نقشههاي شیطانی خود با او حیله و مکر مینمودند و میخواستند
صفحه 196 از 222
جلو این دعوت الهی را بگیرند حتی دست به توطئه چینی و حیلههاي غافل گیرانه زده و کسی را گماردند تا او را بقتل برساند ولی
خدا براي حفظ جان پیامبر خود تدبیر نموده و نقشههاي آنان را نقش بر آب نمود و کسیکه تصمیم قتل او را داشت بشباهت عیسی
درآمد و یهود او را بخیال اینکه عیسی است بدار آویختند لذا میفرماید:
آنانکه بعیسی ایمان نیاوردند براي از بین بردن او و آئینش نقشه کشیدند و خدا با نجات عیسی از چنگال آنان چارهجوئی کرده و
نقشههاي آنها را نقش بر آب نمود و خدا بهترین چاره جویان است و چاره جوئی وي از همه این نقشهها بالاتر و مؤثرتر است.
(45)
ص: 422
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 422
مکر آوردند با عیسی یهود پیششان پس مکر آمد در وجود
مکر حق تبدیل حق بر باطل است مر جزاي مکر مکر عاجل است
مکر از عجز است و فقدان و قصور نیست عاجز حق تدبیر امور
مکر در نفس نادرویش تست هر چه آري مکر مثلش پیش توست
پیش ضوء آفتاب از مایهاش هر چه آري اندر افتد سایهاش
شمس را نه سایه باشد نه سواد سایه هر چه آري بپیش آنسان فتاد
چون شوي کج سایهات هم کج شود راست گشتی راست در منهج شود
همچنین دان جمله فعل خوي خویش بینی از آئینه خود روي خویش
مکر کردي هم جزایش مکر بین گفت زین و اللّه خیر الماکرین
(54)
ص: 423
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 423
قوله تعالی وَ مَکَرُوا:
مکر- حیله- تدبیر- نقشه- فریب، اقرب الموارد مینویسد:
مکر آن است که شخص را بحیلهاي از مقصودش منصرف نمایند و آن بر دو نوع است.
1) محمود در صورتی که مراد از آن کار خوبی باشد. )
2) مذموم در صورتی که مراد از آن کار بدي باشد قاموس نوشته: )
المکر الخدیعۀ:
صاحب صحاح میگوید:
المکر الاحتیال و الخدیعۀ:
چنانکه در آیه 51 سوره نمل میفرماید:
صفحه 197 از 222
فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَۀُ مَکْرِهِمْ:
یعنی بنگر که پایان حیلهشان چگونه بوده است و جمعش مکور میباشد و در آیات قرآن در پنج معنی بکار برده شده است.
1) انکار رسالت انبیاء چنانکه در آیه 123 سوره انعام میفرماید: )
، وَ کَذلِکَ جَعَلْنا فِی کُلِّ قَرْیَۀٍ أَکابِرَ مُجْرِمِیها لِیَمْکُرُوا فِیها وَ ما یَمْکُرُونَ إِلَّا بِأَنْفُسِهِمْ وَ ما یَشْعُرُونَ: أنوار العرفان فی تفسیر القرآن، ج 5
ص: 424
2) بمعنی شرك ورزیدن چنانکه در آیه 10 سوره فاطر میفرماید: )
وَ الَّذِینَ یَمْکُرُونَ السَّیِّئاتِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ:
3) بمعنی گفتار چنانکه خداوند متعال در آیه 31 سوره یوسف میفرماید: )
فَلَمَّا سَمِعَتْ بِمَکْرِهِنَّ یعنی وقتی زلیخا گفتار ملامت آمیز زنان مصري را شنید.
4) بمعنی اراده کردن کشتن شخصی چنانکه در آیه 45 سوره غافر میفرماید: )
فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا:
5) بمعنی حیله چنانکه در آیه 123 سوره اعراف میفرماید: )
إِنَّ هذا لَمَکْرٌ مَکَرْتُمُوهُ فِی الْمَدِینَۀِ:
و از این ماده است:
مکار و مکور- بمعنی فریبنده- حیلهگر.
ماکر- بمعنی تدبیر کننده و حیلهگر چنانکه در آیه 54 سوره آل عمران میفرماید:
وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ:
ص: 425
[سوره آلعمران ( 3): آیه 55 ] .... ص : 425
اشاره
إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسی إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ رافِعُکَ إِلَیَّ وَ مُطَهِّرُكَ مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ جاعِلُ الَّذِینَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی یَوْمِ الْقِیامَۀِ
( ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأَحْکُمُ بَیْنَکُمْ فِیما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ ( 55
ترجمه و شرح .... ص : 425
پروردگار متعال در این آیه شریفه حضرت عیسی علیه السّلام را مورد خطاب قرار داده و یا مژده میدهد که او را از خطر یهود ایمن
خواهد داشت و بسوي خود خواهد برد البته منظور در اینجا قرب معنوي است و بالا بردن تقرب او بساحت قدس پروردگار و بینیاز
شدن وي از لوازم جسمانی است نه قرب مکانی که خدا از آن منزه است و همچنین او را از تهمتهاي افراد بیایمان و از نیرنگ و
حسد آنان پاك و پاکیزه خواهد ساخت و پیروان او را تا روز قیامت بر کافران برتري خواهد داد چنانکه میفرماید:
هنگامیکه خدا گفت اي عیسی من تو را برمیگیرم و به جایگاه کرامت خود میبرم و از مجاورت سوء کافران نجاتت میدهم و از
صفحه 198 از 222
چنگال افراد پلید خلاصت میکنم و کسانیکه از تو پیروي کردند تا روز قیامت برتر از کسانی که کافر شدند أنوار العرفان فی تفسیر
القرآن، ج 5، ص: 426
قرار میدهیم چنانکه میبینیم هیچوقت یهودیان بدون اتکاء و وابستگی بمسیحیان حتی یک روز نمیتوانستهاند بحیات سیاسی و
اجتماعی خویش ادامه دهند و کلمه الی یوم القیامۀ منافاتی با حکومت جهانی حضرت مهدي ندارد زیرا هیچ مانعی ندارد که اقلیتی
از یهود و نصاري در پناه حکومت حضرت مهدي علیه السّلام با شرایط اهل ذمه زندگی داشته باشند براي اینکه حضرت مهدي علیه
السّلام هیچگاه مردم را از روي اجبار باسلام نخواهد کشید و الا آزادي و اختیار مفهومی نخواهد داشت سپس میفرماید:
بازگشت شما بسوي من است و من در آنچه با یکدیگر اختلاف داشتید داوري خواهم کرد.
(55)
ص: 427
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 427
حق بعیسی گفت من میرانمت تا که رافع سوي خود گردانمت
چون بمیري جمله ز اوصاف بشر زنده مانی بر بقاي مستقر
فارغت سازم ز آزار خسان و ز جفاي کافران بد لسان
خود تو بودي طاهر از رجس و هوا همچنین طاهر شوي وارد بما
حیف باشد چون تو لعل تابناك مر مجاور با پلیدان در مغاك
چون پلیدند آنچه در خود داشتند نسبتش را بر تو سهل انگاشتند
جز پلیدي چاره نبود از پلید شاید ار خود را پلیدي در تو دید
زان که تو آئینه خوبی و زشت پاك از آن رو کز تو بیند بد سرشت
آینه نه سرخ باشد نه کبود رنگها در نفس آن بیننده بود
زین سیه رویان تو را بدهم نجات بخشمت روح دیگر در جمع ذات
تا بعانت را کنم فایق همه بر بد اندیشان نالایق همه
تا قیامت غالب و منصورشان بر یهودان سازم از بهر نشان
تا بود این بهر هر قومی مثل چیست از ایشان جزاي هر عمل
کاش بودي مستمع را عقل و هوش تا گشاید در تنبه چشم و گوش
گشت خارج ملک از دست یهود منتقل شد بر نصاري آنچه بود
همچنین مغلوب ایشانند و خوار تا به بینی کار و باز کردگار
رفت عیسی بر فلک محمود گشت رفعت عیسائیان از حد گذشت
وان یهودان تا قیامت همچنین در زحیر و فاقه و رنج و انین
پس بمن باشد شما را بازگشت تا فضاي حق بهر کس چون گذشت
پس کنم حکم آنچه دارید اختلاف بین خود در حال عیسی بیخلاف
(55)
صفحه 199 از 222
ص: 428
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 428
قوله تعالی فَوْقَ الَّذِینَ کَفَرُوا:
فوق- یعنی بالا و برتر چه از نظر زمان و مکان چنانکه پروردگار عالم در آیه 36 سوره یوسف میفرماید:
إِنِّی أَرانِی أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسِی خُبْزاً:
و چه از نظر درجه و مقام چنانکه خداوند متعال در آیه 76 سوره یوسف میفرماید:
وَ فَوْقَ کُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِیمٌ و در آیات قرآن در نه معنی بکار برده شده است:
1) بمعنی بزرگترین چنانکه در آیه 26 سوره بقره میفرماید: )
إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَۀً فَما فَوْقَها یعنی فما اکبر منها:
2) برتر چنانکه در آیه 10 سوره فتح میفرماید: )
إِنَّ الَّذِینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ یعنی فعل اللّه بهم افضل من فعلهم فی امر البیعۀ یوم الحدیبیۀ:
3) بمعنی برتر از لحاظ مقام و مزلت چنانکه میفرماید: )
.«1» وَ الَّذِینَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَۀِ
__________________________________________________
1) آیه 212 سوره بقره. )
ص: 429
یعنی یکون المتقون فوق الکفّار یوم القیامۀ الی اللّه و المنزلۀ عنده ( 4) بمعنی بالاتر چنانکه میفرماید:
.«1» وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ
یعنی رفعنا بعضهم علی بعض فی الفضائل فی الدنیا:
5) بمعنی فراز سر چنانکه در آیه 171 سوره اعراف میفرماید: )
وَ إِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ کَأَنَّهُ ظُلَّۀٌ:
یعنی آنگاه که بر اسلاف و پیشینیان یهود کوه طور را مانند ابري بر فراز سر آنان قرار دادیم.
6) بمعنی سمت خاوران چنانکه در آیه 10 سوره احزاب میفرماید: )
إِذْ جاؤُکُمْ مِنْ فَوْقِکُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْکُمْ:
یعنی آنگاه که لشکر کفار در جنگ احزاب از قسمت بالا و پائین دره سمت خاوران بشما حملهور شدند.
7) بمعنی فرمانروائی و تسلّط چنانکه در آیه 61 سوره انعام میفرماید: )
وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ یعنی سلطانه فوق سلطان العباد و امره فوق امورهم.
8 ) ی ن ع م ب ي ز و ر ی پ ه ک ن ا ن چ ر د ه ی آ 55 ه ر و س ل آ ن ا ر م ع د ی ا م ر ف ی م : )__________________________________________________
1) آیه 32 سوره زخرف. )
ص: 430
صفحه 200 از 222
وَ جاعِلُ الَّذِینَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی یَوْمِ الْقِیامَۀِ:
9) بمعنی افزونتر چنانکه میفرماید: )
:«1» فَإِنْ کُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَیْنِ
یعنی اگر تعداد دختران بیش از دو نفر باشند فرض همه دو ثلثتر که است.
و از این ماده است:
فواق- بمعنی وقفه و درنگ کتاب مصباح و اقرب آن را مدت و فاصله میان دو بار دوشیدن دانستهاند چنانکه میفرماید:
:«2» وَ ما یَنْظُرُ هؤُلاءِ إِلَّا صَیْحَۀً واحِدَةً ما لَها مِنْ فَواقٍ
یعنی اینها انتظار نمیکشند جز یک فریاد و دیگر براي آنان باندازه یک فواق مهلت نخواهد بود.
افاقۀ- بمعنی بیدار شدن و بهوش آمدن از مستی یا بیهوشی یا دیوانگی یا نیرو گرفتن بعد از مریضی چنانکه در آیه 143 سوره
اعراف میفرماید:
فَلَمَّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ:
یعنی وقتی موسی بهوش آمد گفت منزهی تو باز گردیدم بسوي تو.
فائق- بمعنی پیروز و برتر فاقۀ بمعنی فقر و نیازمندي تفوق بمعنی برتري جستن.
__________________________________________________
1) آیه 11 سوره نساء. )
2) آیه 15 سوره ص. )
ص: 431
[سوره آلعمران ( 3): آیه 56 ] .... ص : 431
اشاره
( فَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَأُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ ( 56
ترجمه و شرح .... ص : 431
بیگانگان از دین اسلام گر چه پایه زندگی خویش را بر ارضاء تمایلات و تأمین خواستههاي خود گذاشتهاند همانطور که در این
جهان گرفتار عذابهاي گوناگون میشوند در سراي دیگر نیز بهمین سرنوشت گرفتار خواهند بود و یار و یاوري نخواهند داشت زیرا
آنها بدین خدا یاري نکردند و پاسخ پیغمبر او را ندادند لذا میفرماید:
اما آنانرا که کافر شدند و کوشیدند جریان تابش افروزنده خورشید حق را خاموش سازند و پس از آنکه حق را شناختند در انکار
آن عناد ورزیدند آنان را در دنیا و آخرت مجازات دردناکی خواهیم کرد و هیچکس هم از آنها حمایت نخواهد کرد.
گر چه در نشئه رستاخیز پیامبران و اوصیائشان میتوانند باذن خدا از بعضی از گنهکاران شفاعت نمایند ولی اینها صلاحیت آن را هم
ندارند زیرا سیرت کفر سبب میشود که از هر گونه فضل الهی بیبهره گردند.
صفحه 201 از 222
(65)
ص: 432
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 432
و آنکسانکه بر نبی کافر شدند غافل از تعظیم پیغمبر شدند
هستشان از من عذابی در دو کون بهر ایشان نه بود یاري نه عون
هست ایشان را در این دنیا عذاب خسف و جزیه قتل و اسر بیحساب
این همه ثبت است در اوراقشان هم بر این بوده است استحقاقشان
بر جبینشان کلک غیب این سان نوشت تا بود پیدا نشان بد سرشت
خوي بدشان همچنین در آخرت آتش سوزنده شد بیمعذرت
نیست تا ز ایشان کسی یاري کند ز آتش سوزان نگهداري کند
(56)
ص: 433
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 433
قوله تعالی عَذاباً شَدِیداً:
شدید- یعنی محکم و استوار چنانکه گفته میشود شددت الشیء یعنی آن را محکم بستم چنانکه خداوند متعال نیز در آیه 28 سوره
انسان چنین میفرماید:
نَحْنُ خَلَقْناهُمْ وَ شَدَدْنا أَسْرَهُمْ:
و بمعنی هولناك و سهمگین چنانکه در آیه 26 سوره ق میفرماید:
فِی الْعَذابِ الشَّدِیدِ:
و بمعنی بخیل و حریص نیز آمده چنانکه در آیه 8 سوره عادیات میفرماید:
وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدِیدٌ:
یعنی همانا او بدوستی مال بخیل و حریص است.
و جمعش شداد و اشداء است چنانکه در آیه 12 سوره نباء میفرماید:
وَ بَنَیْنا فَوْقَکُمْ سَبْعاً شِداداً:
و همچنین در آیه 29 سوره فتح آمده که:
أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ:
و این ماده در آیات قرآن بمعانی مختلفی بکار برده شده از آن جمله است: ص: 434
1) بمعنی پایدارتر و شدیدتر چنانکه در آیه 85 سوره بقره میفرماید: )
وَ یَوْمَ الْقِیامَۀِ یُرَدُّونَ إِلی أَشَدِّ الْعَذابِ.
صفحه 202 از 222
2) بمعنی سنگدلتر چنانکه میفرماید: )
أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ:
3) بمعنی بدتر چنانکه در آیه 191 سوره بقره میفرماید: )
وَ الْفِتْنَۀُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ:
4) بمعنی نیرومندتر چنانکه خداوند متعال میفرماید: )
5) بمعنی با عداوتترین چنانکه در آیه 82 سوره مائده میفرماید: ) «1» هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً
لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَداوَةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الْیَهُودَ وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا:
6) اشد بضم شین بمعنی بلوغ سنی است چنانکه در آیه 22 سوره یوسف میفرماید: )
وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً:
و کلمه اشد بضم شین بنا بقولی جمع و بنا بقولی مفرد و بنا بعقیده بعضی جمع است که مفرد ندارد و بمعنی استحکام نیروي جوانی
است.
و از این ماده است:
اشتد- یعنی بسرعت و زید چنانکه میفرماید:
«2» کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ
__________________________________________________
1) آیه 15 سوره فصلت. [.....] )
2) آیه 18 سوره ابراهیم. )
ص: 435
[سوره آلعمران ( 3): آیه 57 ] .... ص : 435
اشاره
( وَ أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ ( 57
ترجمه و شرح .... ص : 435
در این آیه نیز خداوند متعال وضع مؤمنین و کسانیکه خودپرستی را واگذاشته و برنامه دینی خود عمل نموده میفرماید:
و اما کسانیکه ایمان آوردند و همواره میرفتند تا سر چشمه حقیقت را دریابند و کار نیکو و عمل صالح انجام دادند مزدشان تمام
داده خواهد شد و سیرت اندیشه پاك آنان هنگام رستاخیز موجب خشنودي خداوند خواهد بود و سیرت اعمال صالحه آنها
بصورت نعمتهاي همیشگی با آنان خواهد رسید ولی خدا ستم- پیشهگان را دوست نمیدارد و آنانکه در باره حضرت عیسی علیه
السّلام مکر ورزیدند و آهنگ آزار وي را داشتند در صورتی که او قصد دستگیري و رهائی آنان را داشت هرگز آنها را دوست
.( نداشته و نخواهد بخشید. ( 57
صفحه 203 از 222
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 435
آنکسانیکه بگرویدند از ازل هستشان شایسته اخلاق و عمل
اجرشان را حق دهد کامل یقین گفت ز آنرو لا یحبّ الظالمین
(57)
ص: 436
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 436
اجر- بمعنی مزد، ثواب، پاداش است که در مقابل کار بانسان میرسد چه کار دنیوي باشد و چه کار اخروي و در قرآن مجید نیز
کلمه اجر بثواب دنیا و آخرت هر دو اطلاق شده است چنانکه در آیه 41 سوره نحل میفرماید:
وَ لَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ:
و همچنین در آیه 27 سوره عنکبوت میفرماید:
وَ آتَیْناهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیا:
راغب میگوید:
کلمه اجر فقط در مقابل عمل خوب گفته میشود بر خلاف کلمه جزاء که در مقابل عمل خوب و بد هر دو استعمال میشود ولی
مرحوم طبرسی در ذیل آیه مبارکه:
یعنی به پاداش اعمالتان میرسید خیر باشد خیر شر باشد شر کشاف و تفسیر «1» کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَۀُ الْمَوْتِ وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ
بیضاوي نیز کلمه اجر را شامل جزاء اعمال نیک و بد میدانند و در آیات قرآن بمعانی متعدي بکار برده شده از آن جمله است.
1 ) ی ن ع م ب ه ی ر ه م ه ک ن ا ن چ ر د ه ی آ 50 ه ر و س با ز ح ا د ی ا م ر ف ی م : )__________________________________________________
1) آیه 185 سوره آل عمران. )
ص: 437
یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَحْلَلْنا لَکَ أَزْواجَکَ اللَّاتِی آتَیْتَ أُجُورَهُنَّ:
2) بمعنی مزد و اجرت چنانکه در آیه 90 سوره انعام میفرماید: )
قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً:
3) بمعنی پاداش عمل نیکو است چنانکه در آیه 96 سوره نحل میفرماید: )
وَ لَنَجْزِیَنَّ الَّذِینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ:
4) بمعنی نفقه شیردان چنانکه در سوره طلاق آیه 6 میفرماید: )
فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَکُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ:
و کلمه اجر با سائر صیغ آن مجموعا 110 بار در ضمن آیات قرآن ذکر گردیده است و جمعش اجور است ولی المنجد اجور را
مصدر ذکر کرده و نتیجۀ لفظی است مشترك میان مصدر و جمع لکن بیشتر مفسرین آن را بعنوان جمع ذکر نکردهاند:
و از این ماده است:
صفحه 204 از 222
اجیر- یعنی کسیکه در مقابل مزد کار میکند و استیجار- یعنی بکار گرفتن چنانکه در آیه 26 سوره قصص میفرماید:
یا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ یعنی اي پدر او را در مقابل مزد بکار بگیرد.
(58)
ص: 438
[سوره آلعمران ( 3): آیه 58 ] .... ص : 438
اشاره
( ذلِکَ نَتْلُوهُ عَلَیْکَ مِنَ الْآیاتِ وَ الذِّکْرِ الْحَکِیمِ ( 58
ترجمه و شرح .... ص : 438
در این آیه خداوند متعال پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را پس از ذکر گوشهاي از سرگذشت حضرت عیسی علیه السّلام مورد
خطاب قرار داده و میفرماید:
اي رسول گرامی اینها را که ما بر تو میخوانیم از نشانههاي حقانیت تو است که بجز از طریق وحی کسی بر آنها آگاهی ندارد و
یادآوري حکیمانهاي است که از هر گونه سخن باطل و خرافه دور بوده و حقایق را بیان میکند.
(58)
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 438
بر تو خوانیم اي رسول ذیمقام آیت و ذکر حکیم اینسان تمام
این نشانیها و پند استوار در جهان تا از تو ماند یادگار
در نبوت تا تو را باشد دلیل رهنما بر خلق از رب جلیل
هر زمان حجت بود بر عام و خاص آیت حق را چنین است اختصاص
(58)
ص: 439
شأن نزول .... ص : 439
بروایت حسن بصري دو نفر راهب نجرانی پیش رسول خدا آمدند یکی از اندو پرسید یا محمّد صلّی اللّه علیه و آله پدر عیسی
کیست؟ از آنجائیکه پیامبر اکرم در جواب تعجیل نمیکرد و صبر میکرد تا بوي وحی شود و با خداوند در میان بگذارد این آیه با
دو آیه بعد از آن یعنی تا فلا تکن من المترین نازل شد.
صفحه 205 از 222
تفسیر ابن ابی حاتم نیز این سبب نزول را نقل کرده است.
ص: 440
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 440
قوله تعالی مِنَ الْآیاتِ:
کلمه من در قرآن مجید بمعانی متعددي بکار برده شده از آن جمله است:
1) ابتداي غایت چه زمانی باشد و چه مکانی و چه غیر اینها چنانکه میفرماید: )
مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی:
2) بمعنی بعضی چنانکه در این آیه میفرماید: )
حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ:
3) بمعنی تبیین که غالبا بعد از ما و مهما واقع میشود چنانکه میفرماید: )
ما یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَۀٍ فَلا مُمْسِکَ لَها.
4) بمعنی تعلیل چنانکه در این آیه شریفه میفرماید: )
مِمَّا خَطِیئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً:
5) بمعنی بدل چنانکه خداوند عالم در این آیه فرموده است: )
أَ رَضِیتُمْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیا مِنَ الْآخِرَةِ:
6) بمعنی باء چنانکه خداوند متعال در این آیه مبارکه میفرماید: )
یَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ یعنی بطرف خَفِیٍّ: ص: 441
7) بمعنی علی چنانکه میفرماید: )
و نصرناهم من القوم اي علیهم:
8) بمعنی فی چنانکه خداوند عالم در این آیه شریفه میفرماید: )
إِذا نُودِيَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَۀِ یعنی فی یوم الجمعۀ:
9) بمعنی عن چنانکه میفرماید: )
قَدْ کُنَّا فِی غَفْلَۀٍ مِنْ هذا اي عن هذا:
10 ) بمعنی عند چنانکه میفرماید: )
لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً اي عنده:
ص: 442
[سوره آلعمران ( 3): آیه 59 ] .... ص : 442
اشاره
صفحه 206 از 222
( إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ ( 59
ترجمه و شرح .... ص : 442
این آیه بیان میکند که خلقت حضرت عیسی علیه السّلام مانند آفرینش حضرت آدم ابو البشر است که بدون پدر و مادر آفریده
شده است یعنی همانطور که آفرینش حضرت آدم از خاك و بدون پدر و مادر دلیل این نمیشود که او فرزند خدا یا عین خدا
باشد آفرینش حضرت عیسی نیز بدون پدر دلیل الوهیت وي نخواهد بود بلکه اگر وجود عیسی را با وجود آدم مقایسه کنید و خلق
آدم را در آن هنگام که زندگی باو بخشیده شده در نظر بگیرید دیگر شگفتی بر جاي نمیماند لذا به پیامبر دستور میرسد که به
مسیحیان نجران بگو:
مثل عیسی که بدون پدر متولد شده و براي آنان بسیار شگفتانگیز است نزد خدا مانند داستان آدم است که خداوند جسم و جنبه
مادي او را از خاك آفرید و سپس باو گفت موجود شو او هم بلافاصله موجود گشت یعنی حیات و روح به کالبد آدم دمیده شد به
این معنی عالم خلق و عالم امر بعبارت دیگر عالم ماده و عالم ماوراء ماده هر دو تحت فرمان خداست پس نباید اینگونه امور براي
.( گفتن سخنان بیهوده در باره پیامبران و رسولان الهی گردد. ( 59
ص: 443
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 443
هست عیسی همچو آدم در مثال کز ترابی کرد خلقش ذو الجلال
گفت او را باش پس شد همچنان این نباشد زان عجبتر در نشان
پیش از آدم کس نگشت از خاك خلق کرد در بر او نخست از خاك دلق
چونکه ترکیبش تمام از خاك کرد در زمانش زنده و چالاك کرد
بیپدر بیمادر آمد در وجود زان عجبتر نیست عیسی در شهود
(59)
ص: 444
شأن نزول .... ص : 444
مفسران نوشتهاند:
1) وفد نجران برسول اکرم گفتند علت اینکه شما به پیغمبر ما بد میگوئید چیست؟ پیغمبر فرمود من چه میگویم؟ گفتند شما )
میگوئید عیسی بنده است پیغمبر فرمود عیسی بزرگوارتر از این است او بنده خدا و رسول او و کلمۀ اللّه است که آن را بسوي
دوشیزهاي دست نخورده از دنیا بسته القاء کرد مسیحیان خشمگین شده گفتند آیا شما هرگز انسانی را دیدهاید که بدون پدر باشد؟
اگر مشاهده کردهاید مثل آن را بما نشان بدهید سپس خداوند این آیه را نازل کرد.
2) أبو بکر احمد بن محمّد حارثی بسند خود نقل کرده و میگوید: )
صفحه 207 از 222
دو نفر مسیحی دیرنشین از مسیحیان نجران خدمت پیغمبر رسیدند پیغمبر اسلام را بر آنان عرضه کرد یکی از آن دو نفر گفت ما
قبل از تو اسلام آوردهایم رسول خدا فرمود دروغ میگوئید زیرا سه امر است که شما را از اسلام باز میدارد یکی این است که شما
صلیب را پرستش میکنید دوم آنکه گوشت خوك میخورید سوم میگوئید خدا فرزند دارد گفتند پس پدر عیسی کیست؟ پیغمبر
در پاسخ آنان شتاب نکرد تا اینکه خداوند او را به جواب آن امر کرده و این آیه را نازل فرمود:
3) تفسیر علی بن ابراهیم پس از سه واسطه از امام جعفر صادق علیه السّلام نقل میکند که مسیحیان نجران با سران خود بنام سید و )
عاقب و اهتم بمدینه آمدند ص: 445
و در مسجد پیامبر با رسوم خویش نماز خواندند و ناقوس زدند اصحاب پیامبر با تعجب کمال عرض کردند یا رسول اللّه چطور
اجازه میدهی که در مسجد تو مسیحیان برسم خودشان نماز بخوانند حضرت فرمود آنها را بحال خویش بگذارید سپس برسول خدا
گفتند به چه چیز ما را میخوانی پیامبر فرمود شما را باسلام آوردن دعوت میکنم و بدانید که عیسی بشري بود که میخورد و
میآشامید و صحبت میکرد سپس پرسیدند پدر عیسی که بود؟ پیامبر فرمود شما بگوئید پدر آدم که بود؟ جواب نگفتند این آیه
نازل شد.
تفسیر ابن ابی حاتم از طریق عوفی از ابن عباس و همچنین بیهقی در دلائل بطرز دیگري با تفاوت مختصري این شأن نزول را در
باره اهل نجران نقل نمودهاند که ما بخاطر رعایت اختصار از تفصیل آنها صرف نظر کردیم.
ص: 446
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 446
قوله تعالی إِنَّ مَثَلَ عِیسی
مثل- بر وزن فرس بمعنی شباهت- صفت- دلیل- عبرت آمده است چنانکه در آیه 5 سوره جمعه میفرماید:
مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوها کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً:
و در آیات قرآن بمعانی مختلفی بکار برده شده از آن جمله است:
1) بمعنی شبیه و مانند چنانکه خداوند متعال میفرماید: )
:«1» ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ
یعنی شبههم:
2) بمعنی روشنیها چنانکه پروردگار عالم میفرماید: )
:«2» وَ لَمَّا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ
3 ) ی ن ع م ب ت ر ب ع و د ن پ ه ک ن ا ن چ د ن و ا د خ ر د ه ر و س ه ک ر ا ب م ف ر خ ز ه ی آ 56 ه د و م ر ف ت س ا : )__________________________________________________
1) آیه 29 سوره فتح. )
2) آیه 214 سوره بقره. )
ص: 447
فَجَعَلْناهُمْ سَلَفاً وَ مَثَلًا لِلْآخِرِینَ یعنی عبرة للآخرین:
4) بمعنی عذاب چنانکه میفرماید: )
صفحه 208 از 222
.«1» وَ ضَرَبْنا لَکُمُ الْأَمْثالَ
یعنی وضعنا لکم العذاب الامم الحالیه:
و جمعش امثال است که:
و از این ماده است:
مثال- یعنی مقابله چیزي با چیز دیگر با ذکر مثل و جمعش امثله است.
مثل- بمعنی همانند و شبیه چنانکه میفرماید:
.«2» إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا
یعنی شما جز بشري شبیه ما نیستید.
مثله- بضم میم بمعنی بریدن گوش و بینی و سایر اعضاي بدن:
مثلۀ- بفتح و ضم ثاء یعنی بدبختی که در گذشته بقومی وارد شده و موجب عبرت آیندگان میباشد و جمعش مثلات است چنانکه
میفرماید:
.«3» وَ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمُ الْمَثُلاتُ
یعنی پیش آنها عذابهاي عبرتانگیز بر آنها گذشته است.
__________________________________________________
1) آیه 45 سوره ابراهیم. )
2) آیه 10 سوره ابراهیم. )
3) آیه 6 سوره رعد. )
ص: 448
امثل- یعنی بهتر و شریفترین فرد اجتماع چنانکه در آیه 104 سوره طه میفرماید:
إِذْ یَقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِیقَۀً:
مثلی- مؤنث امثل چنانکه در این آیه آمده است:
فرعون گفت موسی و هارون میخواهند آئین بهتر شما را که بحق نزدیکتر است از بین برند و جمعش «1» وَ یَذْهَبا بِطَرِیقَتِکُمُ الْمُثْلی
مثل و اماثل است.
تمثال- بمعنی مجسمه- تصویر شده- شکل گرفته و جمعش تماثیل است چنانکه میفرماید:
یعنی این پیکرها که در مقابلش سر سپردهاید چیست؟ «2» ما هذِهِ التَّماثِیلُ الَّتِی أَنْتُمْ لَها عاکِفُونَ
__________________________________________________
1) آیه 63 سوره طه. )
2) آیه 52 سوره انبیاء. )
ص: 449
[سوره آلعمران ( 3): آیه 60 ] .... ص : 449
اشاره
صفحه 209 از 222
( الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرِینَ ( 60
ترجمه و شرح .... ص : 449
خداوند متعال در این آیه مبارکه مطالب گذشته را که در باره حضرت مسیح فرموده بود تأکید نموده و بیان میکند:
هر آنچه در جهان آفرینش است پرتوي از اشعه و مثالی از صفات الهی است و هرگز سزاوار نیست که عاقلی در خصوص آفرینش
جهان که از جمله آن آفرینش مسیح است شک و تزلزلی بخود راه دهد زیرا اینها که از جانب خدا براي تو گفته شد همگی
حقایقی است از جانب خداي تو یا بقولی همواره از طرف پروردگار تو خواهد بود زیرا حق بمعنی واقعیت و واقعیت عین هستی
است و هستیها عموما از طرف خدا میباشد چنانکه باطل عدم و نیستی است و با ذات خدا سازگار نیست پس تردید و دو دلی در
آن بخود راه مده.
(60)
ص: 450
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 450
راستی میباشد از پروردگار پس مباش از ممترین او را بکار
هر یک از افعالش ارباشی بهوش عجبست از دیگر بیروي پوش
خلقت عیسی و آدم در شمار بود یک فعل از هزار و صد هزار
زین عجایبتر بسی در خلقت است گر که عقلی بی ز عیب و علّت است
چشم تو بر هم نهی احمق شوي غافل از آن قدرت مطلق شوي
شک نمائی در مسیح حق نظر کو چسان آمد بدنیا بیپدر
(60)
ص: 451
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 451
قوله تعالی فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرِینَ:
مریۀ- شک دو دلی چنانکه در آیه 17 سوره هود میفرماید:
فَلا تَکُ فِی مِرْیَۀٍ مِمَّا یَعْبُدُ هؤُلاءِ:
یعنی از آنچه این گروه پرستش میکنند دو دل مباش و در آیات قرآن در دو معنی استعمال شده است:
1) بمعنی مجادله و ستیزه جوئی چنانکه در آیه 22 سوره کهف میفرماید: )
فَلا تُمارِ فِیهِمْ إِلَّا مِراءً ظاهِراً:
یعنی در خصوص اصحاب کهف مجادله نکن مگر اینکه هر چه از ظواهر امر میدانی اظهار کنی.
صفحه 210 از 222
2) بمعنی شک و تردید چنانکه خداوند متعال در آیه 55 سوره حج میفرماید: )
وَ لا یَزالُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی مِرْیَۀٍ مِنْهُ:
یعنی کافران در اینکه قرآن از جانب خدا است همیشه در شک و تردیدند و از این ماده است:
ممتر- اسم مفعول یعنی بشک افتاده چنانکه میفرماید:
فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرِینَ:
مرآء یعنی ستیز و جدال- امتري یعنی بشک افتاد چنانکه در آیه 34 سوره مریم میفرماید:
قَوْلَ الْحَقِّ الَّذِي فِیهِ یَمْتَرُونَ یعنی سخن حقی که در آن بشک میافتند.
ص: 452
توضیحات .... ص : 452
1) آیه مبارکه وَ إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَ ۀُ اشاره دارد بر اینکه فرشتگان با مریم سخن میگفتند و این موضوع نشان میدهد که فرشتگان )
امکان دارد با انسانی هم که پیامبر نیست صحبت کند و این خود حکایت از بلندي مقام مریم میکند که ملائکه با او سخن میگفت
و همچنین دلالت دارد بر اینکه خداوند متعال او را برگزید تا پیامبري همچون عیسی علیه السّلام از وي متولد گردد و او را بر همه
زنان معاصر زمان خود برتري داد و این برتري مریم منافاتی بآنچه در باره فاطمه زهرا علیها السّلام رسیده ندارد زیرا مریم بانوي
زنان زمان خود بود ولی فاطمه علیها السّلام بانوي همه بانوان جهان از اولین و آخرین است زیرا کلمه عالمین چنانکه در و انّی
ف ّ ض لتکم علی العالمین نیز برآمده دلالت دارد بر مردي که در یک عصر و زمان زندگی میکنند و برتري مؤمنان بنی اسرائیل هم بر
مردم عصر خود بودند نه بر مؤمنین اولین و آخرین.
و همچنین در آیه 85 سوره انعام میفرماید:
وَ إِسْماعِیلَ وَ الْیَسَعَ وَ یُونُسَ وَ لُوطاً وَ کلا فَضَّلْنا عَلَی الْعالَمِینَ:
در صورتی که احدي نگفته حضرت لوط از عیسی مثلا یا حضرت اسماعیل از پدرش ابراهیم برتر بوده یا لااقل مساوي هستند.
اما تفسیر الاء الرحمن مینویسد:
منظور از جمله و اصطفیک علی نساء العالمین این است که خدا در میان زنان جهان فقط تو را که بدون تماس با شوهر باردار شود
انتخاب نمود و بدون ص: 453
جریان طبیعی فرزندي از تو بوجود آورد که هرگز سابقه نداشته و نخواهد داشت.
و لو کان النساء کما ذکرنا لفضلت النساء علی الرجال
فلا التأنیث لاسم الشمس عیب و لا التذکیر فخر للهلال
بعلاوه وقتی احادیث معتبر که از رسول اکرم و ائمه طاهرین علیهم السّلام رسیده باین آیه ضمیمه کنیم اطلاقش مقید بغیر فاطمه
زهرا علیهم السّلام میگردد.
2) در آیه مبارکه یا مریم اقنتی نوشتهاند: )
قنوت در لغت بمعناي دعا- طاعت- سکون- قیام نماز- امساك از کلام- خشوع و غیر اینها است و در اصطلاح فقهی عبارت از دعا
و ذکر در نماز قبل از رکوع دوم یا رکعت اول در بعضی از نمازها است آنهم یا بطور اطلاق یا با رفع یدین:
لکن بنظر برخی از مفسرین قنوت معناي جامعی دارد که همه معانی مذکوره از مصادیق آن میباشد و آن هم عبارت از عبادت و
بندگی است که شامل تمام معانی مذکوره میگردد یعنی اي مریم مشغول عبادت پروردگار خود باش. و در اینکه چرا جمله و
صفحه 211 از 222
اسجدي جلوتر از و ارکعی گفته شده در صورتی که رکوع بر سجود مقدم میباشد مفسرین نظریات مختلفی دارند که به بعضی از
آنها بنحو اختصار اشاره میشود:
1) معلوم نیست نماز آنان از نظر ترکیب مانند نماز مسلمین بوده باشد تا مورد اشکال قرار بگیرد. )
2) بر فرض اینکه ترتیب نماز آنان نیز مانند ترتیب نماز مسلمانان بوده است ولی آیه در صدد بیان ترتیب و چگونگی آنها در نماز )
نیست بلکه منظور آیه انجام هر دو عبادت است یعنی اي مریم همه این وظائف را انجام بده زیرا عطف کردن با واو دلالتی بر ترتیب
ندارد بلکه بر اشتراك معطوف و معطوف علیه ص: 454
دلالت میکند.
3) در آیات قرآن کلمه سجود بمعناي رکوع و کلمه رکوع هم بمعناي سجود استعمال شده است لذا بعید نیست که اینجا هم از آن )
قبیل بوده باشد.
چنانکه میفرماید:
که کلمه سجدا در اینجا بمعناي رکوع میباشد و همچنین در سوره ص میفرماید: «1» وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً
فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راکِعاً وَ أَنابَ که در اینجا کلمه راکعا بمعناي ساجدا میباشد.
4) معنی و اسجدي در این آیه این است: اي مریم در مقابل این نعمتهائیکه خداوند بشما عنایت فرموده است سجده شکر کن و )
ارکعی مع الراکعین یعنی با انبیاء و اولیائی که در بیت المقدس مشغول عبادت هستند نماز بگذارد یعنی بهمان نحوي که آنها
عبادت میکنند شما هم عبادت کن یا به آنها اقتدا کن و نمازت را با جماعت بجا بیاور و چون در بین آنها زنی جز مریم نبود لذا
نفرمود و ارکعی مع الراکعات ( 3) مفسرین در ذیل جمله اذ یلقون اقلامهم نوشتهاند:
قرعه در اسلام در صورتی که کار به بنبست برسد و هیچ راهی براي پایان دادن اختلاف و نزاع موجود نباشد جایز است و صورت
خاصی هم براي آن ذکر نکردهاند ولی برد و باخت از طریق قرعه کشی در اسلام جایز نیست و نیز قرعه مخصوص حل اختلاف
میان مردم نیست بلکه اگر در حیوانی هم اختلاف حاصل
__________________________________________________
1) آیه 160 سوره اعراف. )
ص: 455
شود که آیا گوشت کدام یک از آنها حلال است یا حرام میتوان بقید قرعه یکی از آنها را خارج کرده و از خوردن گوشتش
اجتناب نمود و خداوند متعال در قرآن مجید در باره حضرت یونس نیز فرمودهاند:
فَساهَمَ فَکانَ مِنَ الْمُدْحَضِینَ
یعنی در باره وي قرعه زدند و او را بحکم قرعه بدریا انداختند و بطوریکه از روایات استفاده میشود اولین کسیکه در بارهاش «1»
قرعه زدند مریم بود و دومین نفر یونس و سومین نفر عبد اللّه ابن عبد المطلب پدر بزرگوار پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله بوده
است.
4) از جمله مژدههائیکه خداوند متعال در آیه شریفه إِنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُكِ و آیه بعدش بمریم داده است این است که وي صاحب دین و )
کتاب آسمانی و پیشواي کاروان توحید و رهبر خداپرستی است و از جمله مقربان در پیشگاه آفریدگار است سپس در آیه بعد
میفرماید عیسی در گهواره با مردم سخن میگوید تا از مادرش رفع اتهام نموده و مقام بندگی و نبوت خویش را آشکار سازد و از
مردان صالح و شایستهاي است که خداوند بانعام خود آنها را بهرهمند ساخته است.
مریم از سروري که قلبش را فرا گرفت در شگفت شد و گفت خدایا چگونه از من فرزندي بوجود میآید و حال آنکه هرگز بشري
صفحه 212 از 222
با من تماس نگرفته است.
جواب داده شد که نظام طبیعی جهان محکوم فرمان خدا است و اگر او بخواهد بوسیله اسباب و عوامل غیر عادي نیز موجودي را
میآفریند و بمجرد اراده آنچه را که خواسته است بوجود میآورد و بلکه اراده او همان فعل و خواستهئی اوست که در خارج پدید
آمده است لذا اراده و مراد پروردگار یکی است و سؤال
__________________________________________________
1) آیه 141 سوره صافات. )
ص: 456
مریم از جهت شک در قدرت الهی و یا عدم اطمینان بوعده خداوند نبوده بلکه او میخواست کیفیت این عنایت الهی را بفهمد که
چگونه واقع میشود و از سر آن مطلع گردد یعنی آیا بهمین حال بیشوهري و از راه خرق عادت خواهد زائید یا شوهري نصیب او
گشته و بطور عادي بچهدار خواهد شد.
و یا بخاطر تعجب او از لیاقت و شایستگی خویش براي داشتن چنین مقام و منزلتی بوده نه اینکه از قدرت پروردگار خویش متعجب
شده باشد.
و بنظر برخی از مفسرین تعبیر جمله یخلق درباره آفرینش حضرت عیسی علیه السّلام و جمله یفعل در آفرینش حضرت یحیی علیه
السّلام هم شاید بخاطر تفاوت خلقت این دو پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بوده باشد که یکی از مجراي عادي و بر طبق قانون توالد و
تناسل و دیگري از مجراي غیر عادي و خلقت مخصوص بوجود آمده است زیرا جمله یخلق خاصتر از جمله یفعل میباشد.
و از کلمه کذلک که با کسر کاف آمده و خطاب بمریم است استفاده میشود که این نحو خلقت از خصیصه حضرت مریم است که
نه قبل از او سابقه داشته و نه بعد از او بوقوع خواهد پیوست و زنی نمیتواند بگوید که من هم مثل مریم بدون تماس بشري فرزندي
بوجود آوردهام.
و همچنین آوردن کلمه کذلک بخاطر رفع اضطراب و تردد مریم بوده چنانکه ذکر جمله اللّه یخلق ما یشاء براي برطرف ساختن
عجزي که تعجب موهم آن بود و آوردن جمله اذا قضی امرا براي رفع توهم عسر و مشقت میباشد.
و نکته دیگري که از این آیه مبارکه استفاده میشود استمرار و دوام ارادههاي الهی و تحقق قهري آنها است از عالم کون که پایه
بینش مسأله حرکت جوهري را در مباحث فلسفی بنیان مینهد. ص: 457
و چون افرادي که بعنوان رهبري مأمور هدایت مردم میشوند باید از علم و دانش و آئین و قوانین زنده و سازندهاي برخوردار باشند
لذا در آیه بعد میفرماید:
پروردگار بعیسی مسیح کتاب و حکمت آموخت و تورات و انجیل را بوي تعلیم نمود اما مراد از حکمت چیست مفسرین اقوال و
آراء متعددي دارند که از مجموع آنها مستفاد میشود که حکمت عبارت از معرفت بفوائد و خواص و مصالح و مفاسد و مضار اشیاء
و امور و اخلاق و افعال اعم اخروي و دنیوي میباشد که هر کس بمقدار قابلیت و استعدادش از آن بهرهمند میگردد.
5) قوله وَ لِأُحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِي حُرِّمَ عَلَیْکُمْ- محرمات بر دو قسم است: )
1) اموریکه قبح ذاتی دارد مانند قبایح عقیله از اعتقادات باطله و اخلاق رذیله و اعمال سیئه از فحشاء و منکرات اینها در هیچ )
شریعتی قابل تغییر نبوده و تا روز قیامت باقی خواهد بود.
2) محرماتیکه بوسیله حکم و مصالح تحریم شده اینها تابع همان حکم و مصالح است تا مصلحت هست باقی است و الا برداشته )
میشود منظور از جمله و لاحل در این آیه شریفه این است که بعضی از محدودیتهائی که در دین موسی بخاطر پارهاي از
خلافکاریها و ستمهاي یهود وجود داشته بر شما مباح سازم چنانکه در آیه 160 سوره نساء میفرماید:
صفحه 213 از 222
فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ:
یا بقول بعضی از مفسرین مراد از جمله و لاحل این است که بعضی از چیزهائی را که در تورات براي شما حلال بود و خودتان آنها
را براي خود حرام ص: 458
کردهاید براي شما حلال میکنم.
باري از این آیه مبارکه استفاده میشود که عیسی علیه السّلام شریعت موسی را پذیرفته و احکام مذکوره در تورات را امضاء کرده
است فقط بعضی از طیبات را که براي آنان حرام شده بود بر آنها حلال کرد از این رو بعضی از مفسرین معتقدند که انجیل مشتمل
بر شریعت نبوده است و بلکه کتاب مختصري است که اغلب دستورات آن مشتمل بر تهذیب اخلاق و تربیت مردم است بدون آنکه
احکام اجرائی خاصی داشته باشد لذا معنی آیه چنین است:
من آمدم تا برخی از احکام محرمهاي را که در تورات براي شما نوشته شده نسخ نمایم و در بعضی از آیات نیز از زبان حضرت
عیسی میگوید:
وَ لِأُبَیِّنَ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِیهِ:
یعنی من آمدهام تا در بعضی از مواردیکه اختلاف دارید حق را براي شما بیان کنم.
6) قوله تعالی فَلَمَّا أَحَسَّ عِیسی مِنْهُمُ الْکُفْرَ ... )
پس از آنکه عیسی براي اثبات رسالت خویش معجزات بسیاري در دسترس مردم قرار دارد برخی بوي گرویدند ولی عدهاي از بنی
اسرائیل از مخالفت و انکار او دست برنداشتند و حتی در صدد قتل وي آمدند همینکه عیسی کفر درونی آنان را احساس نموده و از
ایمانشان مأیوس گشت صدا زد کیست که از آئین خدا حمایت کرده و از من دفاع نماید و از بندهاي تعصبات قومی و از دامهاي
دامگذاران و اوهام کفرانگیز خود را رهانیده و بخدا و بسوي او روي آورند عدهاي از نیکان و گروندگان بعیسی علیه السّلام که
پاك سرشت بوده و توجه بآلایش ص: 459
زندگی نداشتند بیاري وي برخاستند و از او تعلیم گرفته و مأمور شدند تا رسالت او را از محدوده کفر و غرور بنی اسرائیل بیرون
برند و بمردم سرزمینهاي دیگر نیز برسانند و از عیسی درخواست نمودند که در پیشگاه پروردگار بوفاداري آنان گواهی دهد
سپس در مقام مناجات با قاضی الحاجات گفتند خدایا ما بر آنچه نازل کردهاي ایمان آوردهایم و چون دعوي ایمان بتنهائی کافی
نبود لذا گفتند ما از فرستاده تو پیروي کردیم و بدستورات او عمل نمودیم پس ما را در زمره شاهدان و گواهان بنویس.
در باره شاهدین اقوال مختلفی از مفسرین عامه و خاصه نقل گردیده ولی چون کلمه شاهدین جمع محلی بالف و لام است لذا افاده
عموم میکند.
لیکن یهود و دشمنان مسیح همواره با او حیله و مکر مینمودند و بالاخره در صدد قتل وي برآمده و شخصی را مأمور کردند که
بحیله او را بقتل برساند ولی خداوند بخاطر حفظ او و آئینش چارهجوئی کرده و نگذاشت تا عیسی را بقتل برسانند زیرا کسیکه
تصمیم قتل او را گرفته بود بشباهت عیسی درآمد و یهود او را دستگیر و بگمان اینکه عیسی مسیح است او را بدار آویختند سپس
خداوند متعال وي را مورد خطاب قرار داده و فرمود اي عیسی تو را از خطر یهود ایمن خواهیم ساخت و از تماس با مردم باز خواهم
گرفت و تو را بالا خواهم برد و بقرب معنوي پروردگار نائل گشته و از لوازم جسمانی بینیاز خواهی شد و این معنی عین حیات
عیسی است نه مرگ او چنانکه بعضی از مفسرین نوشتهاند زیرا ماده فوت غیر از ماده توفی است و آن بمعنی تکمیل کردن چیزي
است چنانکه میگویند:
توفی دینه یعنی طلب خویش را بطور کامل دریافت نمود.
سپس میفرماید ترا از قذارات کفر یهود پاك و پاکیزه نموده و از نیرنگ ص: 460
صفحه 214 از 222
و حسد آنان میرهانم و پیروان تو را براي همیشه بر یهود برتري خواهم داد.
حتی بعضی از مفسرین نوشتهاند در زمان ظهور مهدي علیه السّلام هم که بصورت یک آئین رسمی همه دنیا را فرا خواهد گرفت
میتواند اقلیتی از یهود و نصاري در پناه حکومت مهدي علیه السّلام با شرایط اهل ذمه وجود داشته باشد.
در پایان بکسانیکه عیسی را خدا یا فرزند خدا میدانند میفرماید:
اگر بدون پدر بدنیا آمدن دلیل بر الوهیت باشد آدم به این موضوع سزاوار است زیرا او بدون پدر و مادر بدنیا آمده ولی همانگونه
که خلقت آدم علیه السّلام در مقابل قدرت خدا جاي تعجب نیست بیپدر بدنیا آمدن حضرت عیسی نیز در برابر خواست خداوند
امر محالی نخواهد بود.
پس آفرینش و ولادت و رفع عیسی در حقیقت بر طبق سنن آفرینش بوده و پدیدهاي ما وراء طبیعی نیست تا داراي مقام خدائی یا
فرزند خدا باشد و چرا شما آدم را پدیدهاي طبیعی میدانید و عیسی را پدیدهاي ما وراء طبیعی؟ در صورتی که هر دو از بعد مادي و
بعد امري که از قدرت فاعلی است بوجود آمده و تکامل یافتهاند چنانکه در آیه 54 سوره اعراف میفرماید:
أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ یعنی آگاه باشید که عالم خلق و امر هر دو از او است
ص: 461
روایات .... ص : 461
1) مرحوم طبرسی در ذیل آیه مبارکه إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاكِ وَ طَهَّرَكِ از حضرت ابی جعفر علیه السّلام نقل کرده که فرمود: )
:« اصطفاك لذریۀ الانبیاء و طهرك من السفاح و اصطفاك لولادة عیسی من غیر فحل »
یعنی خدا مریم را براي نسل پیامبران برگزید و از عمل زشت پاك فرموده و براي پیدایش عیساي بدون پدر انتخاب کرد.
2) پیغمبر اکرم فرمودند: )
هر بانوئی در شبانه روز پنج وقت نماز را بخواند و ماه رمضان را روزه بگیرد و حج خانه خدا را بجا بیاورد و زکات مال خویش را
بدهد و مطیع شوهر خود باشد و علی بن ابی طالب علیه السّلام را دوست بدارد بوسیله شفاعت دخترم فاطمه علیها السّلام داخل
بهشت خواهد شد زیرا فاطمه بزرگترین زنان جهانیان است، گفته شد یا رسول اللّه آیا فاطمه سیّده زنان زمان خود میباشد؟ فرمود
این مقام مریم دختر عمران است، اما دخترم فاطمه بزرگترین زنان اولین و آخرین است.
3) در خصال باسناد خودش از امام موسی بن جعفر علیها السّلام نقل میکند که آن حضرت گفت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله )
فرمود:
خداوند متعال از زنان چهار کس را برگزید: مریم، آسیه، خدیجه، فاطمه. ص: 462
4) در کافی بسند خود از امام جعفر صادق علیه السّلام روایت کرده که آن حضرت فرمود: )
جبرئیل در پیراهن مریم دمید و او حامله شد و تمام مدت حمل مریم نه ساعت بود که خداوند هر ساعت او را بجاي ماهی قرار داد
و بمکانی دور از قوم خود رفت تا حمل خود را بنهد.
5) در تهذیب بسند خود از ابو حمزه ثمالی روایت کرده که امام زین العابدین علیه السّلام فرمود مکان دوري که مریم رفت کربلا )
بود وي از دمشق حرکت کرد و بکربلا رسید و عیسی را در موضع قبر امام حسین علیه السّلام زائید و سپس شبانه بدمشق و طرف
بیت اللحم بازگشت.
6) در کافی بسند خود از امیر المؤمنین روایت کرده که آن حضرت فرمود پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله دستور داد اول چیزیکه )
بزنان تازهزا باید داد رطب است (خرماي تازه) زیرا خداوند بمریم دستور داد:
صفحه 215 از 222
وَ هُزِّي إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَۀِ تُساقِطْ عَلَیْکِ رُطَباً جَنِیا:
عرض کردند اگر رطب نباشد چه باید داد فرمود نه دانه خرماي مدینه و اگر خرماي مدینه نباشد هفت دانه از هر خرمائیکه یافت
میشود.
7) در تفسیر عیاشی در ذیل آیه وَ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَيَّ مِنَ التَّوْراةِ از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده که فرمود: )
فاصله زمان داود و عیسی بن مریم چهار صد سال بوده و شریعت عیسی بر آن بود که مردم را بسوي خداپرستی رهبري نماید و نیز
بآنچه نوح و ابراهیم و موسی بانها سفارش نمودهاند انجیل هم بر او نازل گشت و از او مانند سایر انبیاء میثاق گرفتند در کتاب انجیل
براي وي در باره قیام بوظیفه و امر بمعروف و نهی از ص: 463
منکر و تحریم محرمات و حلال شمردن محلّلات تشریع گشت و از طرفی در انجیل مواعظ و امثال و حدودي نازل شد لیکن جزء
آنها احکام قصاص و حدود و احکام ارث نبود و احکامی از تورات که بر بنی اسرائیل دشوار بود تخفیف داده شد (و لأحلّ لکم
بعض الّذي حرّم علیکم).
و نیز عیسی پیروان خود را امر میکرد که تورات را تصدیق نموده و از احکام آن پیروي نمایند.
8) در کتاب عیون مینویسد از امام رضا علیه السّلام پرسیدند علّت نامییدن حواریون بآن نام چه بوده است حضرت فرمود آنچه )
پیش مردم معروف است میگویند آنها جماعتی قصار یعنی لباسشوي بودند که با شستن لباسها پلیدي را از آنها پاك میکردند اما در
نظر ما علّت این تسمیه این است که آنان نفوس خود را پاك نموده و دیگر انرا هم با پند و اندرز از پلیدي گناهان خالص
میکردند.
9) در کتاب اکمال از امام جعفر صادق علیه السّلام چنین نقل کرده که آن حضرت فرمود: )
خدا عیسی بن مریم را مبعوث کرد و باو نور علم و حکمت و جمیع علوم انبیاء گذشته را داد علاوه انجیل را بر او نازل فرمود او را
بسوي بیت المقدس بسوي بنی اسرائیل فرستاد تا آنان را بایمان بخدا و رسولش و عمل بکتاب و حکمتش دعوت نماید اکثر بنی
اسرائیل در مقابل دعوت او راه طغیان و کفر را پیش گرفتند و چون ایمان نیاوردند عیسی علیه السّلام آنان را نفرین کرد خداوند
متعال عدهاي از اشرار آنها را مسخ نمود تا نشانه عبرت براي دیگران باشد ولی متأسفانه آنان بر طغیان و کفرشان افزودند و عیسی
علیه السّلام مدت 33 سال آنها را بسوي خدا دعوت کرده و به نعمتهائیکه نزد خدا است آنانرا ترغیب نمود تا وقتی که أنوار العرفان
فی تفسیر القرآن، ج 5، ص: 464
یهود مدعی شدند که عیسی معذب نموده و زنده در زمین دفن کردند و بعضی از آنها گفتند ما عیسی را کشتیم و او را به دار
آویختیم ولی قطعا خدا آنان را بعیسی علیه السّلام مسلط نکرد بلکه موضوع بر ایشان مشتبه گردید و هرگز آنها بعذاب و کشتن و
بدار آویختن حضرت عیسی علیه السّلام قدرت پیدا نکردند زیرا خدا چنانکه میفرماید عیسی را بود از توفی و گرفتن بسوي خود
بالا برد.
10 ) در کتاب عیون از امام رضا علیه السّلام روایت کرده که آن حضرت فرمود: )
امر هیچیک از پیامبران بر مردم مشتبه نشده است جز امر عیسی بن مریم زیرا او از زمین ببالا برده شد هنگامیکه زنده بود و روح او
در میاي آسمان و زمین قبض شد و پس از بالا بردن او روحش به وي بازگشت و این مفاد إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسی إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ
رافِعُکَ:
11 ) ابن بابویه بسند خود از علی بن حسن بن فضال روایت کرده گفت از حضرت امام رضا علیه السّلام معناي آیه و مکروا و مکر )
اللّه و اللّه خیر الماکرین پرسیدم امام فرمود خدا بکسی مکر نمیکند ولی جز او کیفر مکرشان را میدهد.
12 ) در کافی بسند خود از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام روایت کرده که آن حضرت فرمود: )
صفحه 216 از 222
شبی که خداوند عیسی را به بالا برد و از دار دنیا به ملکوت بالا صعود کرد اصحاب خود را احضار نمود لذا دوازده نفر حواریون و
اصحاب آنحضرت در خانه او حضور یافتند و حضرت عیسی علیه السّلام از چشمه آبی که در زاویه خانهاش بود غسل کرده و
خارج شد و بحواریون فرمود از طرف خدا بمن وحی رسیده که همین ساعت مرا بطرف آسمان بالا خواهد برد و از شر یهودیان
نجات خواهد داد هر یک از شما که بشکل من درآیید از طرف یهود مصلوب و کشته شده و در أنوار العرفان فی تفسیر القرآن،
ج 5، ص: 465
پیشگاه پروردگار بدرجه و مرتبه خواهد رسید یکی از آن دوازده نفر که جوانی بود گفت اي پیامبر خدا من حاضرم که در راه تو
قربانی شوم عیسی باو فرمود آري تو هستی سپس بآنها فرمود یکی از شما پیش آنکه امشب صبح شود کافر شده و از دین من خارج
خواهد شد یکی از آنها گفت آیا آن یک نفر من هستم؟
عیسی فرمود اگر در نفس خود حس میکنی که تو هستی پس قطعا تو خواهی بود و دوازده مرتبه این موضوع را تکرار نمود، سپس
عیسی علیه السّلام بآنها فرمود بزودي شما سه دسته میشوید دو فرقه از شما براه باطل رفته و بخدا دروغ میبندید و جایگاه آن فرقه
آتش دوزخ خواهد بود و یک فرقه از شمعون صفا پیروي نموده و راستگو هستند و جایگاهشان بهشت خواهد بود سپس خداوند
عیسی را از زاویه خانه بسوي آسمان بالا برد و آنها همه نگاه میکردند و همان شب یهودیها براي گرفتن حضرت عیسی وارد آن
خانه شدند جوانی را که بشکل و شمائل حضرت عیسی درآمده بود گرفته و بدار آویخته و کشتند و آنشخص که عیسی باو گفته
بود کافر میشوي کافر شد و دوازده بار از عیسی بیزاري جست و حال آنکه هنوز صبح نشده بود.
ص: 466
تجزیه و ترکیب .... ص : 466
قوله تعالی وَ إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَۀُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاكِ.
و او در اذ قالت عاطفه است و این جمله را به جمله اذ قالت امرأت عمران برگشت میدهد و اذ متعلق بمجذوف است یعنی اذکر اذ
قالت اصطفی از باب افتعال با قلب تاء به طاء یعنی برگزید، خالصش کرد، برتري داد، پاکیزهاش کرد و این کلمه اگر به علی متعدي
شود بمعناي تقدم است و غیر از اصطفاء مطلق است که بمعنی تسلیم میباشد و تقدم مریم بر زنان عالم از جهت مقام عجیبی است
که راجع بولادت حضرت عیسی علیه السّلام نصیبش شده نه از جمیع جهات زیرا موضوعات دیگرش مانند تطهیر و محدثه بودنش
اموري است که براي غیر او نیز نصیب شده است.
آیه یا مریم اقنتی بمنزله تفریع بر آیه پیش است یعنی اکنون که پروردگارت بتو چنین مقامی را عنایت فرموده تو هم در مقابل این
موهبتها باین دستورات عمل کن.
لربک متعلق به اقنتی و لامش براي اختصاص یا انتفاع است.
و اما چرا مع الراکعات نفرموده ظاهرا غیر از حضرت مریم زنی در بیت المقدس مشغول عبادت نبوده است یعنی همان نحویکه انبیاء
و اولیاء در بیت المقدس عبادت میکنند تو هم همان نحو عبادت کن یا بآنها اقتداء کن. ص:
467
قوله تعالی ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ:
ذلک اشاره است به اصطفاك و راز و نیازهاي و پرتوها و توارثها و حوادثی که در آیات گذشته بیان شده است انباء جمع نباء
بمعنی خبر بیسابقه و ناگهانی و آگاه کننده غیب بمعنی ماوراء محسوسات و مشهودات است ایحاء بمعنی القاء معنی بطور مخفیانه،
فرستادن بسوي انبیاء، الهام، اشاره است اذ در جمله اذ یلقون بنا بعقیده ابو علی متعلق است به کنت- ایهم ايّ از ادوات استفهام و به
صفحه 217 از 222
معنی کدام است و ضمیر هم راجع بانبیاء است که در بیت المقدس مشغول بعبادت بودند.
قوله تعالی یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُكِ بِکَلِمَۀٍ ...
کلمه اسمه در این آیه شریفه مبتداء و کلمه مسیح خبر آن است و ضمیر اسمه به کلمه برمیگردد عیسی غیر عربی و غیر منصرف و
بدل از کلمه مسیح است و ابن مریم عطف بیان است و کلمه وجیها یعنی مکینا شریفا ذا قدر و جاه و تقرب منصوب است براي
اینکه حال است براي کلمه عیسی و همچنین کلمات و من المقرّبین و یکلم و من الصالحین و یعلمه و رسولا که معطوف بر آن است
عموما حال میباشند زیرا عطف فعل مضارع بر اسم فاعل جایز است.
در جمله قال کذلک کذلک خبر است براي مبتداي محذوف و تقدیرش چنین است:
الامر کذلک قوله تعالی وَ یُعَلِّمُهُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَ ۀَ جمله یعلمه در موضع نصب و عطف است به وجیها و الف لام در الکتاب و
الحکمۀ براي جنس است و عطف تورات ص: 468
و انجیل با اینکه خود آن دو کتاب مشتمل بر حکمت میباشند از قبیل ذکر مفرد پس ار اسم جنس است که بمنظور اهمیت مفرد
آورده میشود.
قوله تعالی وَ رَسُولًا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ کلمه رسولا یا مفعول مطلق براي فعل مقدر است یعنی یرسله رسولا و یا حال است مانند وجیها
و کهلا و جمله انی قد جئتکم بآیۀ من ربکم متعلق بعامل محذوف است یعنی الدلیل علی رسالتی انی قد جئتکم ... در جمله بما
تأکلون دو قول است بعضی معتقدند که کلمه ما موصول است یعنی آنچه را که میخورید بشما خبر میدهم و برخی گفتهاند ما
مصدري یعنی از خوردن و ذخیره کردنتان خبر میدهم مرحوم طبرسی قول اول را بهتر میداند.
قوله و مصدقا حال است براي فعل محذوف و اصلش چنین است:
انی قد جئتکم مصدقا یا بقول تفسیر کاشف مفعول است براي جئتکم و جمله و لاحل لکم عطف است بر مصدقا و تقدیرش چنین
است.
جئتکم لأحلّ لکم قوله تعالی فَلَمَّا أَحَسَّ عِیسی مِنْهُمُ الْکُفْرَ.
فلما تفریع بگذشته و اشعار بحوادثی دارد که یادآوري شده یا نشده است احس فعل ماضی است و احساس یعنی چیزي را با حواس
درك کردن، چیزي را دریافتن، کشتن، ریشه کن کردن، سرما درخت را سوزاندن.
منهم الکفر مرجع ضمیر یهود و بنی اسرائیل هستند و بنا بنظر بعضی از مفسرین من در کلمه منهم تبعیضیّه است یعنی چون عیسی
احساس انکار از بعضی بنی اسرائیل نمود در کلمه الی اللّه بعضی الی را بمعنی مع گرفته ولی اکثر مفسّرین آن را أنوار العرفان فی
تفسیر القرآن، ج 5، ص: 469
مردود میدانند حواریون جمع حواري یعنی شاگردان مسیح، مخلص با ایمان پند دهنده، شوینده، یاور پیغمبران، از ماده حور بمعنی
شستن جامه، برگشت، چرت زدگی، کسادي، شدت سفیدي و سیاهی چشم میباشد.
قوله تعالی رَبَّنا آمَنَّا بِما أَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ ربنا منادي است که حرف ندا در آن محذوف است یعنی یا ربنا در و اتّبعنا الرسول
الف لام الرسول عهد است و اشاره بحضرت عیسی میباشد و کلمه مع الشاهدین چون جمع محلی بالف لام است افاده عموم میکند.
قوله تعالی إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسی إِنِّی مُتَوَفِّیکَ.
اذ قال اللّه ظرف متضمن تعلیل و متعلق به مکر اللّه است یعنی خدا در مقابل نقشههاي مکارانه آنان مکر و نقش آنها را نقش بر آب
نموده آنگاه که فرمود اي عیسی یا بقول بعضی از مفسرین اذ متعلق بفعل محذوف است و تقدیرش چنین است:
اذکر اذ قال اللّه یا عیسی و یا بتقدیر ذاك واقع اذ قال اللّه یا عیسی که عامل اذ اسم فاعل (واقع) بوده باشد و کلمه عیسی در موضع
ضم است زیرا مناداي مفرد معرفه میباشد و غیر منصرف است زیرا معرفه و غیر عربی است و جمله اسمیه انی متوفیک بجاي انی
صفحه 218 از 222
اتوفاك بخاطر بیان اختصاص و حصر و تسلیتی است براي عیسی که مشتاق مرگ و صعود به ملکوت بود.
و از اینکه رفع را به کلمه الی مقید نموده نشانگر این است که مراد رفع معنوي است نه صوري زیرا براي خدا مکانی از سنج امکنه
جسمانی قابل تصور نیست.
و قرار دادن اسم فاعل (جاعل) بجاي فعل (اجعل) مانند متوفی و رافع ص: 470
و مطهر صفت و سنت ثابت خدا را میرساند زیرا قرار و سنت پایدار است که پیروان راستین مسیح بر کافران باو برتري یابند.
قوله ذلِکَ نَتْلُوهُ عَلَیْکَ مِنَ الْآیاتِ وَ الذِّکْرِ الْحَکِیمِ:
ذلک از اسماء اشاره و مبتداء است نتلوه در موضع رفع خبر آن است و یا بقولی ذلک بمعنی الذي و نتلوه صله آن است تقدیر چنین
است: الذي نتلوه و من الایات در موضع رفع و خبر ذلک است و یا بقول بعضی از مفسرین کلمه من الایات حال از ضمیر در نتلو
میباشد در و الذکر الحکیم حکیم صفت الذکر است یعنی قرآن از حیث آیات و بیانات محکم و باطل و هزلی بر آن راه ندارد.
قوله الحق من ربک:
الف لام الحق براي جنس است و حق مبتداء و من ربک خبر آن است و المترین از ماده مراء است و اغلب بمعنی جدال و خصومت
بکار برده میشود و گاهی هم بمعنی شک استعمال شده است چنانکه میفرماید:
«1» فَلا تَکُ فِی مِرْیَۀٍ مِنْهُ
__________________________________________________
1) آیه 20 سوره هود.